THÉP VÀ XYANUA

Xyanua (hay còn gọi là Cyanide trong tiếng Anh), là một nhóm các chất cực độc có gốc (CN)- , gốc này bao gồm một nguyên tử nito và 1 nguyên tử cacbon liên kết với nhau. Tất cả các hợp chất vô cơ có chứa gốc (CN)- xyanua đều là chất cực độc.

1. Các nguồn phát sinh xyanua tự nhiên:
– Đầu tiên là đo các loại nấm, vi khuẩn tự tổng hợp lên men… Nguồn này rất thấp, không đáng kể.
– Do các hoạt động của núi lửa. Lượng xyanua tạo ra cũng rất ít.
– Một số loại cây có khả năng tự tổng hợp xyanua như: Sắn, khoai tây (mọc mầm), một số loại măng… Lượng xyanua này cũng không gây tác động đến môi trường.

2. Nguồn phát sinh xyanua trong hoạt động công nghiệp của con người:
– Thứ nhất là công nghiệp luyện gang thép: Nguồn này sinh ra một lượng xyanua khổng lồ. Luyện thép nói riêng và luyện kim bằng phương pháp nhiệt luyện nói chung, là nguồn phát sinh chủ yếu của xyanua gây nhiễm độc môi trường.
– Thứ 2: Các hoạt động của các nhà máy nhiệt điện chạy than. Nguồn này cũng đóng góp không kém về lượng xyanua thải ra.
– Thứ 3: Các hoạt động khai thác vàng, bạc, bạch kim (Platin, vàng trắng).
-Thứ 4: Các nhà máy sản xuất xi măng.
– Các hoạt động của các nhà máy hóa chất, bao gồm cả lọc hóa dầu…
Có thể nói, các hoạt động công nghiệp có sử dụng than đá làm nguyên/nhiên liệu, hầu hết đều sinh ra xyanua.Trong phạm vi tút này, chỉ xin đi cụ thể về chất độc xyanua trong hoạt động luyện thép.

3. Tại sao luyện gang, thép lại dễ sản sinh ra xyanua?
Trong quá trình luyện gang thép, có một điều kiện rất tốt để xyanua sinh ra đó là: Có nito trong không khí, có than đá, than cốc và có nhiệt độ cao. Xin sơ lược qua 3 giai đoạn có thể phát sinh xyanua trong các nhà máy gang thép:
– Quá trình nung đốt quặng: Quặng sắt có lẫn rất nhiều tạp chất, trong quá trình nung đốt và dùng than cốc (cacbon) để khử quặng, một lượng lớn các hợp chất chứa nito, chứa Canxi sẽ kết hợp với cacbon trong than cốc để chuyển thành Canxi xyanua Ca(CN)2, chất này sẽ được hòa lẫn vào tro, xỉ của quá trình. Tất nhiên, còn nhiều các chất chứa xyanua nữa được sinh ra từ giai đoạn này.
– Quá trình thứ 2: Sau khi quặng được khử, người ta thu được gang lỏng. Muốn có thép, phải dùng oxy (không khí) bơm vào lò để đốt bớt cacbon trong gang. Trong khí bơm vào lò, dĩ nhiên có Nito và lại một lần nữa xyanua lại có cơ hội được sinh ra.
– Trong một giai đoạn luyện thép, phải bơm khí trơ là Nito vào lò để tránh thép nóng chảy bị oxy đốt cháy. Nito là trơ với thép, nhưng lại mọt lần nữa, xyanua được sinh ra do tác dụng với cacbon.
…..
Lượng xyanua này, ngoài việc được tống ra ngoài theo tro xỉ, bụi, khói của nhà máy. Phần còn lại sẽ theo nguồn nước làm mát để đổ ra biển.
Theo các tính toán của WB/UNEP/UNIDO/WHO (Ngân hàng thế giới, Tổ chức Y tế thế gới…), trong một lít nước thải của các nhà máy thép có khoảng 15mg xyanua. Tức là 1m3 nước thải có 15 gam xyanua. Và như đã nói, 1 tấn thép tạo ra 80m3 khối nước thải, lượng xyanua sinh ra khi sản xuất 1 tấn thép là 80×15 = 1200 gam = 1,2kg. Với công suất 20 triệu tấn thép/năm, Formosa sẽ tạo ra bao nhiêu chất độc xyanua, xin quý vị hãy tự bấm máy tính.

4. Xyanua độc như thế nào?
– Xyanua bao gồm HCN, NaCN, KCN, Ca(CN)2… đều là các chất độc. Đây là dòng chất độc cấp tính, tức là đụng đến nó sẽ thấy ngay…tác dụng. Cơ chế gây độc của xyanua là làm cho tế bào không lấy được oxy, tức là bị chết ngạt.
– Chúng ta có thể bị nhiễm độc xyanua qua 2 con đường chính là : ăn uống và hít thở.
– Với một người lớn, khỏe mạnh: Chỉ cần 50- 200 mg xyanua là có thể yên tâm chuẩn bị quan tài.
– Cũng với người khỏe mạnh, chỉ cần hít không khí chứa 0,2% xyanua là chết.
– Khi ăn hoặc hít phải xyanua nồng độ thấp hơn sẽ bị rất nhiều triệu chứng: Nôn, hoa mắt, chóng mặt, tức ngực khó thở, ngất…Đây chính là biểu hiện của những người bị say khi ăn sắn không chế biến kỹ.
– Nếu dung nạp một lượng ít xyanua trong thời gian dài: Hay đau đầu, tức ngực khó thở, hay nôn mửa, chức năng của máu bị thoái hóa.
– Chưa có bằng chứng rõ ràng về việc xyanua gây ra ung thư, dị tật hay quái thai.

5. Một số vụ điển hình về xyanua
– Thời cổ- trung đại, các vua chúa quan lại phong kiến từ Tây sang Tàu rất ít khi dùng xyanua để đầu độc. Lý do là vì: Tuy là chất độc, nhưng hầu hết các hợp chất xyanua đều có mùi hắc, nồng như mùi hạnh nhân. (Quý vị có thể đập vỡ hạt quả mơ, mai ra để ngửi thử. Đó là mùi xyanua, với nồng độ cực thấp, khong thể làm chết người).
– Thời đồng chí Hitler (Hít Le) còn lãnh đạo toàn diện và tuyệt đối cả đảng Nazi và nước Đức: Trong các trại tập trung người Do Thái, mỗi khi muốn giết người hàng loạt, lãnh tụ Hitler và lãnh đạo đảng Quốc xã đều cho dùng Hydro xyanua (HCN) để bơm vào các phòng hơi ngạt. Một bình HCN như bình oxy thở trong bệnh viện, có thể giết chết khoảng 5-6000 người Do Thái.
– Năm 2004, nữ sát thủ Lê Thanh Vân đã dùng xyanua đầu độc và giết chết 13 người để cướp tài sản (Bà này đầu độc bằng cách pha xyanua vào nước ngọt, bia… nên mùi khó phát hiện).
– Năm 2015, công ty TNHH Shinhan Vina ở Long Biên, Hà Nội đã bị phá hiện xả thải ra môi trường. Kiểm tra, lượng xyanua trong nước thải của công ty vàng bạc, đồ trang sức này cho thấy: Lượng xyanua gấp 1.900 lần mức độ cho phép.
– Vụ Formosa xả thải ra biển miền Trung gây ra thảm họa cá chết cho 4 tỉnh với chiều dài hơn 300km. Theo nhận định chủ quan của người viết, lượng cá tôm hải sản bị chết rất nhanh chóng, chết sạch lần đó, phần lớn là công của xyanua. Chỉ có tử thần xyanua mới làm cho cá tôm hải sản chết nhanh, chết mạnh, chết vững chắc như vậy.

6. Một số lưu ý nhỏ:
– Tuy là chất độc nhưng các hợp chất dạng xyanua lại rất quan trọng trong công nghiệp.
– Khi chế biến măng, sắn tươi: hãy ngâm với nước trước một thời gian rồi luộc kỹ. Khi luộc nhớ mở nắp hoặc hở nắp vung, lượng HCN sẽ bay hơi dần đến hết. Không phải tất cả các loại măng đều có xyanua. Măng đắng, măng sặt Tây Bắc có thể xào tái ăn ngay mà không lo độc.
– Nếu bị say sắn (ngộ độc xyanua): Nên để nạn nhân nôn được, cho uống nước chanh đường khi sơ cứu. Dĩ nhiên, sau đó nên nhanh chóng đưa đi bệnh viện.
– Vụ cá chết do thảm họa Formosa: Nếu bây giờ mà kiểm nghiệm nước biển, hàm lượng xyanua chắc chắn sẽ thấp, nếu Formosa bịt ống xả thải khoảng 1 tuần. Đặc tính của xyanua là khá dễ phân hủy (bốc hơi, bị vi sinh vật phân hủy) và phát tán rộng, nên hàm lượng sẽ giảm nhanh chóng.

7. Lời kết
– Mong nhận được sự đóng góp của các bậc cây đa cây đề trong ngành Hóa, đặc biệt là bộ môn Hóa Môi trường.
– Nếu cá nhân người viết được giám sát độc lập Formosa, có 3 nguồn cần kiểm tra rất chặt hàm lượng xyanua đó là: Tro xỉ (lượng xyanua nhiều hơn cả nguồn nước thải); khói bụi và nước thải. Việc Formosa xin làm bãi đổ tro xỉ lấn biển là một hành động đầu độc lâu dài.

Trên đây là tổng hợp về xyanua, với hiểu biết hạn hẹp của mình, cùng với khuôn khổ trong một bài viết, người viết không thể đưa ra cụ thể các con số mang tính khoa học. Đặc biệt, về chuyện hải sản “chết sạch” do Formosa xả thải, người viết vẫn giữ vững quan điểm cho rằng: xyanua là tác nhân chính. Vì trong nước thải của nhà máy thép có rất nhiều chất độc như: Thủy ngân, Cadimi, Chì, Phenol, Amoni, Thạch tín (Asen), xyanua…, tuy có 2 chất độc cấp tính là thạch tín và xyanua, nhưng hàm lượng xyanua chắc chắn sẽ nhiều hơn thạch tín.

Một câu hỏi đặt ra là: Liệu có cách nào để loại bỏ xyanua ra khỏi nước thải, khói bụi, tro xỉ hay không? Xin thưa là có nhưng rất khó. Đầu tiên là chi phí sản xuất sẽ tăng lên rất cao, thứ 2 do các rào cản về mặt kỹ thuật, vì lượng chất thải khổng lồ. Tất nhiên, Formosa vẫn sẽ được “tạo mọi điều kiện” để hoạt động, bất chấp những thảm họa mà nó đã, đang và sẽ gây ra cho con người và môi trường Việt Nam.