– Cù Tuấn biên dịch phóng sự của CNN.
CNN – Khi nhận được một cuộc gọi, nhân viên của Tổ chức Động vật Châu Á lập tức bắt tay vào hành động. Một con gấu ở Hải Phòng – vùng Đông Bắc của Việt Nam, đã bị nuôi nhốt trong nhiều năm, bị lấy mật bằng những phương thức xâm lấn và gây nhiều đau đớn – và cuối cùng người nuôi gấu đã quyết định bỏ nó.
Nhóm giải cứu thấy một khung cảnh quen thuộc khi họ đến trang trại nuôi gấu trên vào một buổi sáng sớm. Con gấu, tên là Sunset, bị nhốt trong một căn phòng tối tăm và tồi tàn, với những thanh kim loại hẹp đã rỉ sét xuyên qua bàn chân của nó và khiến chân nó đầy mủ, bộ lông bị rụng và móng vuốt mọc dài quá mức khiến chúng cắm sâu vào da thịt nó.
Đây là tình trạng của nhiều con gấu sau nhiều năm bị giam cầm, được giữ cho sống để lấy mật của chúng – một chất lỏng màu vàng do gan tiết ra – sau đó được chiết xuất và sử dụng trong các loại thuốc dân gian, từ thuốc thoa ngoài da đến thuốc nhỏ mắt và thuốc tiêm.
Việc buôn bán các sản phẩm này bị cấm ở hầu hết các quốc gia châu Á và các nhà hoạt động đang cố gắng chấm dứt những gì họ coi là một hành vi tàn ác và không có tính bền vững. Tuy nhiên, các chuyên gia quốc tế cho rằng đây vẫn là một ngành công nghiệp béo bở ở Trung Quốc, nơi mà việc mua bán mật gấu trong nước vẫn được pháp luật cho phép.
Jill Robinson đã chứng kiến nhiều con gấu như Sunset kể từ khi bà thành lập Tổ chức Động vật Châu Á vào những năm 1990. Trong những năm gần đây, tổ chức này đã giải cứu gần 680 con gấu từ các trang trại lấy mật trên khắp Việt Nam và Trung Quốc, nhiều con trong số này có dấu hiệu bị tổn thương nghiêm trọng.
“Chúng không được ăn hoặc uống thoải mái. Chúng không có các tác nhân kích thích từ bên ngoài. Chúng thậm chí còn không được nhìn thấy ánh nắng mặt trời,” bà nói. “Chúng bị rụng lông nhiều, và chúng thường bị gãy răng do cắn vào chấn song của lồng trong thất vọng và đau đớn.”
Nhưng loại bỏ việc nuôi gấu lấy mật là rất khó khăn. Đó là một công việc kinh doanh mang lại lợi nhuận cho người dân và trong khi các nhà khoa học đang nỗ lực phát triển các giải pháp thay thế tổng hợp, thì nhiều người tiêu dùng lại thích hàng thật hơn. Robinson cho biết vào thời hoàng kim ở Việt Nam, chỉ một mililit mật gấu có thể được bán với giá 10 USD.
Tại Việt Nam, việc bắt gấu từ tự nhiên hoặc lấy mật của chúng là bất hợp pháp kể từ năm 2005, khi người ta cho rằng có khoảng 4.000 con gấu đang bị nuôi nhốt. Con số đó đã giảm xuống, nhưng vẫn còn khoảng 300 con gấu được nuôi trong các trang trại, do lỗ hổng pháp lý cho phép nông dân giữ những con gấu hiện có của họ nếu họ tuyên bố không lấy mật của chúng – mặc dù sức khỏe yếu của những con gấu được giải cứu khiến việc lấy mật là rất “rõ ràng”, theo Robinson, và việc khai thác mật gấu vẫn tiếp tục.
David Garshelis, đồng chủ tịch Nhóm Chuyên gia về Gấu của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), ước tính vẫn còn khoảng 300 con gấu được nuôi để lấy mật ở Hàn Quốc, và khoảng 100 con ở mỗi nước Lào và Myanmar. Nhưng Trung Quốc là “thị trường lớn nhất của các sản phẩm mật gấu cho đến nay,” với khoảng 15.000 con gấu đang bị nuôi nhốt để lấy mật và cầu thì rất nhiều, ông nói.
1. Mật gấu dùng làm thuốc, và quá trình lấy mật gây đau đớn
Y học cổ truyền Trung Quốc là động lực chính cho việc buôn bán, với mật gấu được dùng trong các đơn thuốc chữa bệnh động kinh, bệnh trĩ, bệnh tim, ung thư, cảm lạnh và buồn nôn.
Tài liệu tham khảo đầu tiên về mật gấu được sử dụng trong bối cảnh này xuất hiện trong một văn bản y học thời nhà Đường vào năm 659 SCN, kể từ đó việc sử dụng thành phần này làm thuốc đã lan rộng khắp châu Á.
Axit ursodeoxycholic, một trong những thành phần chính trong mật gấu, đã được y học chứng minh giúp làm tan sỏi mật và điều trị bệnh gan. Nhưng thành phần này có thể được sản xuất tổng hợp mà không cần chiết xuất mật gấu. Và không có bằng chứng khoa học nào được quốc tế công nhận cho thấy mật gấu có thể chữa các bệnh khác được quảng bá trong sách y thuật nhà Đường.
Việc sử dụng thuốc cổ truyền Trung Quốc vẫn đang được tranh luận ở Trung Quốc, nơi nó có cả những người ủng hộ và chỉ trích. Ở nước ngoài, những loại thuốc này thậm chí còn vấp phải sự hoài nghi nhiều hơn từ các chuyên gia y tế phương Tây, những người từ lâu đã đặt câu hỏi về tính an toàn và hiệu quả của chúng.
Gấu ngựa châu Á, là loài ưa thích để lấy mật. Theo các tổ chức phi chính phủ, chúng thường bị săn trộm ở các nước Đông Nam Á như Việt Nam, Campuchia, Lào, Myanmar, Indonesia và Malaysia, và số lượng của chúng đã giảm đáng kể do bị săn bắt quá mức.
Kỹ thuật thu hoạch mật gấu là khác nhau giữa các quốc gia, với một số kỹ thuật gây tranh cãi hơn những kỹ thuật khác.
Robinson cho biết vào những năm 1990, nông dân Việt Nam sẽ lấy mật bằng cách rạch bụng và túi mật của gấu rồi khâu lại. Nhưng gấu chỉ có thể sống sót sau vài lần phẫu thuật như vậy.
Sau đó, những người nông dân Việt Nam bắt đầu cho gấu uống thuốc ketamine, một loại thuốc mê cực mạnh, trước khi “đâm xung quanh nơi mà họ nghĩ rằng có túi mật” bằng kim, thường là đâm nhầm vào các cơ quan khác như lá lách, thận và gan, trước khi sử dụng máy bơm cơ học để lấy mật ra, bà nói.
Trong một số trường hợp, con gấu sẽ phải chịu một ca phẫu thuật để tạo ra một ống dẫn mở vĩnh viễn từ túi mật đến bụng, từ đó mật chảy tự do ra ngoài, gây nhiễm trùng và áp xe, theo Animals Asia.
Garshelis cho biết ở Hàn Quốc, nông dân không được phép lấy mật từ những con gấu còn sống nhưng được phép giết những con gấu nuôi trên 10 tuổi và bán túi mật của chúng.
Những con gấu như thế, được nhìn thấy vào ngày 17 tháng 2 năm 2016 ở Mong La, Myanmar, bị nhốt trong lồng và được hút mật định kỳ bằng ống tiêm để làm nguyên liệu cho Đông y.
Cuộc truy lùng những kẻ săn gấu trộm phơi bày thế giới đen tối của nạn buôn bán động vật hoang dã ở Ấn Độ, nơi mật gấu là ngành kinh doanh lớn
Garshelis cho biết ở Trung Quốc, những người nông dân trong nhiều thập kỷ trước đã nhốt gấu trong áo khoác kim loại để hạn chế chúng di chuyển và sử dụng các kỹ thuật khai thác gây hại. Nhưng các quy định vào năm 1996 đã bắt buộc người nuôi phải có kích thước lồng tối thiểu và chỉ phê duyệt một phương pháp khai thác mật, được sử dụng cho những con gấu trên ba tuổi.
Garshelis cho biết phương pháp này liên quan đến phẫu thuật để tạo ra một “ống từ mô của chính con vật” mà qua đó mật gấu có thể được chiết xuất ra ngoài. Trong một báo cáo năm 2016, Cục Quản lý Lâm nghiệp Nhà nước Trung Quốc và Ủy ban Sinh tồn Loài của IUCN đã mô tả mô mới được chữa lành của gấu là “cơ vòng tự nhiên ngăn chặn hiệu quả bất kỳ sự rò rỉ mật nào”.
Sau đó, những người nông dân sẽ đưa một đầu dò rỗng xuyên qua “cơ vòng” đó để lấy mật trong khi con gấu bị thức ăn làm phân tâm. Báo cáo trên khẳng định con gấu “không gặp bất kỳ ảnh hưởng xấu nào” và không con gấu nào cho thấy “bất kỳ dấu hiệu rõ ràng, công khai nào về sự căng thẳng hoặc xáo trộn” trong các video thử nghiệm.
Garshelis mô tả phương pháp này là “ít xâm lấn hơn”. Nhưng một số nhà hoạt động nói rằng các phương pháp lấy mật và khai thác cũ vẫn tiếp tục tồn tại trong các vùng xa của Trung Quốc.
CNN đã liên hệ với Cơ quan Quản lý Lâm nghiệp và Thảo nguyên Quốc gia Trung Quốc, trước đây gọi là Cơ quan Quản lý Lâm nghiệp Nhà nước, để yêu cầu bình luận về các khiếu nại về việc ngược đãi gấu đang diễn ra.
2. Lội ngược dòng
Ở Việt Nam, lỗ hổng pháp lý cho phép nông dân nuôi gấu họ đang hiện có khiến cho việc đóng cửa các trang trại nuôi gấu là “gần như không thể” trừ khi chính quyền bắt được quả tang có người đang lấy mật gấu, Robinson nói.
Thay vào đó, các nhà hoạt động và chính quyền Việt Nam đã thử một cách tiếp cận nhẹ nhàng hơn – làm việc với cộng đồng địa phương, trường học và hội đồng du lịch để thuyết phục nông dân tự nguyện cho tặng những con gấu của họ.
Một trở ngại trước mắt là việc nuôi gấu lấy mật có thể mang lại rất nhiều tiền bạc.
Robinson cho biết: “Cộng đồng nuôi gấu thường là một trong những cộng đồng giàu có nhất trong làng. Trong một lần giải cứu gấu gần Hà Nội, “khi vào làng, chúng tôi thấy ngôi nhà to nhất, hào nhoáng nhất, đó là nhà của người dân nuôi gấu. Trong những năm qua, (người dân) đã kiếm được hàng triệu đô la từ lĩnh vực này.”
Nhưng bà hy vọng tình thế có thể thay đổi – đặc biệt là hiện nay những con gấu lấy mật còn lại đang già đi và ốm yếu hơn, điều đó có nghĩa là mật còn lại sẽ kém chất lượng hơn để có thể bán giá tốt. Robinson nói: “Lợi nhuận giảm dần có thể khiến những người nuôi gấu phải từ bỏ những con gấu này.”
Đối với Robinson và Tổ chức Động vật Châu Á, điều đó có nghĩa là có thể “cho chúng vài năm sống cuối cùng tại khu bảo tồn của chúng tôi để cuối đời chúng còn được sống như những con gấu,” bà nói. Tổ chức này điều hành một khu bảo tồn rộng 11 ha tại Vườn Quốc gia Tam Đảo gần Hà Nội – nơi gấu Sunset hiện đang sống – và đang xây dựng một khu bảo tồn thứ hai tại Vườn Quốc gia Bạch Mã.
3. Trong khi đó ở Trung Quốc…
Trái ngược với các cuộc đàn áp ở các quốc gia như Hàn Quốc, khi năm ngoái quốc gia này tuyên bố sẽ cấm hoàn toàn việc nuôi gấu lấy mật từ năm 2026, việc kinh doanh mật gấu tại Trung Quốc đang bùng nổ. Garshelis ước tính có 50 triệu người Trung Quốc tiêu dùng các sản phẩm mật gấu trong nước.
QY Research, một công ty nghiên cứu thị trường có trụ sở tại Trung Quốc, ước tính trong một báo cáo năm 2022 rằng thị trường bột mật gấu Trung Quốc có giá gần 62 triệu USD, chiếm gần 97% thị trường toàn cầu – và giá trị của nó dự kiến sẽ chỉ tăng trong những năm tới. Theo báo cáo, Trung Quốc đã bán 44,68 tấn bột mật gấu vào năm 2021.
Ngành công nghiệp mật gấu của Trung Quốc khác biệt ở chỗ nó là hợp pháp, được quản lý và phổ biến. Trong khi các sản phẩm mật gấu ở Việt Nam được phân phối ngầm một cách bất hợp pháp và có thể là hàng giả hoặc bị nhiễm độc, thì các sản phẩm của Trung Quốc đi kèm với “một con tem để cho bạn biết sản phẩm đó là hợp pháp,” Garshelis nói.
Mọi người dân có thể mua các loại thuốc mật gấu giá rẻ qua quầy, theo toa, trong bệnh viện và “tất cả đều đã được phê duyệt, vì vậy bạn cảm thấy an toàn khi sử dụng nó như một loại thuốc thực sự,” ông nói thêm.
Năm 2020, chính phủ Trung Quốc thậm chí còn đưa Tan Re Qing – một loại thuốc tiêm có chứa mật gấu – vào danh sách các loại thuốc được khuyên dùng để điều trị bệnh nhân Covid-19.
Và số lượng gấu nuôi để hút mật ngày càng tăng, Garshelis nói. Mặc dù Trung Quốc cấm đánh bắt gấu hoang dã để lấy mật, nhưng các trang trại gấu có thể chứa tới 5.000 con gấu tại một địa điểm duy nhất và tiến hành các chương trình nhân giống chúng.
Chính quyền Trung Quốc tuyên bố các trang trại gấu làm giảm nhu cầu săn trộm gấu hoang dã, do đó mang lại lợi ích cho các nỗ lực bảo tồn động vật hoang dã.
Nhiều nhà hoạt động đã đặt câu hỏi về logic này, nhưng một số chuyên gia cho rằng thật khó để bác bỏ các tuyên bố của Trung Quốc.
Garshelis là một phần của nghiên cứu kéo dài nhiều năm về tác động của việc nuôi nhốt gấu lấy mật, được thực hiện với sự cộng tác của các nhà nghiên cứu Trung Quốc, các chuyên gia quốc tế và các thành viên của IUCN. Sau một thập kỷ nghiên cứu, sự đồng thuận duy nhất mà họ đạt được là “không thể kết luận chắc chắn mật gấu nuôi ảnh hưởng như thế nào đến việc tiêu thụ mật gấu hoang dã nói chung”.
Garshelis cho biết, do các yếu tố như tái trồng rừng và thực thi chống săn trộm, “thật khó để nói rằng nông nghiệp đã làm được bất cứ điều gì” – hoặc liệu số lượng gấu có tăng nhanh hơn nữa nếu các trang trại nuôi gấu này biến mất.”
“Chúng tôi không biết liệu nó có làm giảm nhu cầu về mật gấu hoang dã hay không… 10 năm sau, thì chúng tôi cũng không thể đưa ra câu trả lời thực sự về tác động của việc nuôi gấu đại trà.”
—
Hình ảnh:
1: Sunset, một con gấu từ Hải Phòng, vùng Đông Bắc của Việt Nam, vào ngày được giải cứu vào tháng 4 năm 2023.
2: Các nhân viên gây mê Sunset sau đó kiểm tra sức khỏe của nó.
3. Công nhân Trung Quốc lấy mật gấu tại một trang trại cho công ty y học cổ truyền Trung Quốc Guizhentang ở Hui’an, Trung Quốc, vào ngày 22 tháng 2 năm 2012.
4: Sunset được các công nhân của Tổ chức Động vật châu Á vận chuyển từ trại gấu lên xe tải, sau đó đến khu bảo tồn gấu của tổ chức này tại Vườn quốc gia Tam Đảo.
5: Những con gấu được nhốt trong lồng thép tại một trang trại nuôi gấu của công ty y học cổ truyền Trung Quốc Guizhentang, ở Hui’an, Trung Quốc, 22/02/2012.
