– Cù Tuấn dịch từ The Economist.
Tóm tắt: Một số người tị nạn Ukraine đi về phía đông phải đối mặt với các cuộc thẩm vấn. Những người khác lại nhận được những tách trà và lòng tốt bụng.
Vào ngày 23 tháng 2, Natalya Balabas đã rút 1.000 đô la tiền mặt từ ngân hàng để chuẩn bị đi nghỉ ở Istanbul. Bà và gia đình không đặc biệt lo lắng khi tiếng súng bắt đầu nổ vào ngày hôm sau. Nga và Ukraine đã có chiến tranh ở miền đông Ukraine từ năm 2014 và người dân Mariupol, nơi Natalya sinh sống, đã quen với những tiếng nổ dữ dội: tiền tuyến chỉ cách đó 10km. Natalya và gia đình bà chỉ nghĩ rằng tiếng ồn báo hiệu một sự bùng phát giao tranh khác. Vova, con trai 24 tuổi của Natalya, hỏi liệu họ có nên mua thêm thức ăn không. Natalya nói với con rằng họ còn rất nhiều đồ ăn.
Một tuần sau, các vụ đánh bom ngày càng trở nên dữ dội hơn. Vào đêm ngày 2 tháng 3, điện, hệ thống sưởi và nước bị cắt. Không có internet, điện thoại di động hoặc sóng truyền hình. Natalya nói: “Giống như sống bên trong hang động vậy.”
Cả gia đình trèo lên trên cửa sổ của căn hộ ở tầng trệt của họ. Họ thu thập thức ăn từ các cửa hàng bỏ hoang và phân phát cho hàng xóm. Cả nhà tìm cách đổ đầy nước từ giếng vào một cái bể lớn – mọi người trong gia đình ngừng tắm rửa, để có nước dùng lâu hơn. Nastia, 12 tuổi, cuộn tròn với con mèo của mình trên nệm và hầu như không cử động. Natalya nói: “Ban đêm tối đen như mực, không có đèn, ban ngày khá tối đằng sau những ô cửa sổ đen.” Vào ban đêm, nhiệt độ xuống dưới 0 độ và họ mặc áo khoác và áo liền quần.
Vào đầu cuộc chiến, những người lính Ukraine đã xông vào một căn hộ trên tầng 5 của khu nhà để sử dụng ban công làm vị trí bắn tỉa. Cư dân khu nhà van xin họ đừng làm vậy, nhưng những người lính đã phớt lờ. Các tiếng nổ súng chắc chắn đã thu hút hỏa lực từ phía Nga. Khối nhà bị va đập và bắt đầu bốc cháy từ trên mái xuống. Người dân địa phương đã dập lửa trong vài giờ. Bằng một sự can thiệp kỳ diệu nào đó, gió đã thổi bay ngọn lửa ra khỏi căn hộ của Balabas. Cuộc giao tranh ngày càng gần hơn. Máy bay phản lực bay rầm rập trên đầu và không khí đầy các tia lửa và khói bụi.
Gia đình Balabas đã từng có một cuộc sống hạnh phúc và thịnh vượng ở Mariupol. Bà Natalya và chồng là Roma làm việc tại công trình sắt thép Azovstal, nơi có gần 11.000 người. Người con trai Vova đã tốt nghiệp với bằng luyện kim và đang làm việc tại nhà máy để tiết kiệm tiền mua nhà. Những đứa trẻ nhỏ hơn, Kostya và Nastia, vẫn còn đi học.
Tỉnh Donetsk đã bị chia làm đôi kể từ năm 2014, khi các cuộc biểu tình Maidan lật đổ tổng thống thân Nga Viktor Yanukovych. Nga ủng hộ một nhóm ly khai tự xưng là Cộng hòa Nhân dân Donetsk và tiến hành cuộc chiến chống lại nhà nước Ukraine. Nga đã sử dụng quân đội chính quy của mình để hỗ trợ quân nổi dậy. Mariupol vẫn nằm dưới sự kiểm soát của Ukraine, nhưng nhiều người dân trong thành phố tỏ ra thờ ơ với cuộc cách mạng lật đổ Yanukovych và không thích các cuộc đụng độ bạo lực với cảnh sát. “Chúng tôi muốn dội một bát nước lớn lên đầu họ để họ cút đi,” Natalya nói. Giống như hầu hết những người ở Mariupol, gia đình Balabas nói tiếng Nga và có những người bạn Nga. Họ mất tinh thần trước những chia rẽ mà cuộc giao tranh gây ra. “Các gia đình đã bị chia rẽ. Hàng xóm thì đánh nhau,” Roma nói. Họ không muốn chọn phe: “Chúng tôi không làm chính trị,” Natalya nói với tôi nhiều lần.
Vào ngày 15 tháng 3, gần ba tuần sau cuộc chiến, Vova đã vớ được một chiếc radio và gia đình đã biết thêm về những gì đang diễn ra. Các đài của Nga chỉ đề cập đến “hoạt động đặc biệt” ở Ukraine trong thời gian ngắn giữa các buổi phát sóng nhạc hòa tấu. Các đài của Ukraine đã khuyến cáo người dân Mariupol sơ tán, nhưng không đưa ra thông tin thực tế nào. Một số người hàng xóm đã cố gắng lái xe ra ngoài, nhưng báo cáo đã bị ép quay trở lại tại các trạm kiểm soát của Ukraine.
Gia đình Balabas đã ngần ngừ quá lâu. Thành phố đã bị bao vây. “Lúc đầu, bố mẹ tôi nói rằng chờ khi người Nga vào trong thành phố hãy lo,” Vova nói, chán nản vì sự ngốc nghếch của bố mẹ mình. “Khi người Nga đánh vào trong thành phố, họ nói “chúng ta sẽ ở lại cho đến khi đường nhà chúng ta bị ném bom đã”. Sau đó, khi đường phố nhà Balabas bị ném bom tan tành, bố mẹ Vova lại nói “chúng ta sẽ ở lại cho đến khi khu nhà của chúng ta bị ném bom thì hãy tính”. Trên thực tế, chúng tôi đã ở lại cho đến khi nhà chúng tôi gần như bị phá hủy”. Natalya bây giờ gần như đồng ý với con trai. “Những người khôn khéo đã lên xe và rời đi ngay lập tức. Chúng tôi thì không thông minh lắm.”
Natalya đã mô tả chân thực sự khủng khiếp của tháng đó ở Mariupol, bằng những câu gọn gàng, chính xác. Thỉnh thoảng bà sẽ tạm dừng và hít thở, nửa để thở dài, nửa để nạp năng lượng rồi lại tiếp tục. Bà đã vẽ ra một bản đồ của thành phố để minh họa các sự kiện. Vào thời điểm ngày 16 tháng 3, bản đồ đó là một mớ hỗn độn của các nét vẽ màu xanh bút bi Biro. Vòng tròn nhỏ đánh dấu căn hộ của gia đình Balabas nằm ngay giữa chiến tuyến Ukraine và Nga.
Quân đội Nga đã chiếm các khu nhà ở con phố kế tiếp nơi bạn gái của Kostya, còn được gọi là Nastia, đang sống. Một người hàng xóm nói với họ rằng tòa nhà của bà ấy đang bị cháy và cặp vợ chồng trẻ đã đi xem xét. Các binh lính Nga đã được bố trí ở mọi lối vào. Một người lính đã kiểm tra cánh tay của Kostya để tìm các hình xăm thân Ukraine. Lúc đầu, Kostya, 16 tuổi, rất sợ hãi, nhưng khi họ nói chuyện, những người lính dường như giống như những người bình thường. Họ nói với Kostya rằng xe buýt sẽ đưa mọi người di tản về phía đông. Kostya cho biết gia đình này đã có ô tô riêng. Những người lính bảo Kostya tránh con đường chính vì đó là một nơi xả súng ác liệt. “Hãy rời đi càng sớm càng tốt,” một người nói, “Đêm nay sẽ là địa ngục.”
“Thường có một âm thanh rít dài, peeeee-ow” Natalya nói, “là tiếng động nhỏ trước khi bom nổ, vì vậy bạn có một chút thời gian để ẩn nấp. Lần này chỉ có một tiếng nổ mà thôi”. Khi cả gia đình đang thu dọn xe ô tô, một quả đạn pháo phát nổ trong sân. Vova bị áp lực nổ ném xuống đất; cả chân trái của anh tê dại. Khi anh nhìn lên, anh thấy cha mình đi khập khiễng nhưng vẫn đứng vững. Mảnh đạn đã xé toạc khuôn mặt của Kostya và ngón trỏ của cậu gần như bay mất, chỉ còn được dính vào tay nhờ một miếng da. Chị gái của Natalya đang cúi xuống con trai Vadim, cố gắng ngăn dòng máu phun ra từ cổ anh ta một cách tuyệt vọng. Nhìn đôi mắt thủy tinh vô hồn của Vadim, Vova nhận ra rằng anh đã chết.
Các chi tiết của đêm đó rất lộn xộn và đẫm máu: Kostya, đột nhiên nóng, đột nhiên khát, kêu lên rằng anh không muốn bạn gái nhìn thấy khuôn mặt của mình như thế này. Roma ném những chiếc túi ra khỏi xe, đặt Kostya lên băng ghế sau, sau đó lái xe đến bệnh viện, trong khi đùi của chính ông đang chảy máu, len lỏi qua những con phố rải đầy đống đổ nát một cách tuyệt vọng.
Bệnh viện không có nước hoặc máy sưởi, không có thuốc mê hay thuốc chữa bệnh, và không có bác sĩ phẫu thuật, chỉ có một bác sĩ thực tập đang kiệt sức. Natalya đã lấy trộm một chiếc chăn bẩn thỉu, đẫm máu từ đống quần áo bỏ đi để quấn quanh người Kostya đang run rẩy. Bác sĩ nói với họ tốt hơn nên giữ nguyên mảnh đạn ở phía sau đầu gối của Vova. Người bác sĩ nhét một miếng băng vào lỗ trên đùi của Roma và bảo họ phải giữ sạch vết thương bằng thuốc sát trùng.
“Chúng tôi không có chất sát trùng,” Natalya nói với bác sĩ.
“Vậy dùng vodka.”
“Chúng tôi không có vodka.”
“Vậy thì bà có thể dùng nước tiểu,” bác sĩ nói.
Natalya không thể nhớ họ đã quay về nhà bằng cách nào. Cả gia đình nằm chung một phòng, vừa đau đớn do bị thương, vừa run, vừa lạnh. Không ai ngủ được. Như những người lính Nga đã nói, trận pháo kích diễn ra rầm rộ suốt đêm; những bức tường rung chuyển và bụi thạch cao dày đặc trong không khí. Sáng hôm sau, trước khi bình minh, cuối cùng họ cũng rời đi. Roma chở các con trai bị thương và bạn gái của Kostya là Nastia trên chiếc xe màu xanh lam; Natalya lái chiếc xe hơi màu nâu cùng con gái và người mẹ 85 tuổi của mình – các cửa sổ xe đều bị vỡ tung và một chiếc lốp bị xẹp.
Có hai tuyến đường thoát khỏi Mariupol hiện đang bị bao vây: phía tây qua các phòng tuyến của Ukraine, hoặc phía đông qua các phòng tuyến của Nga vào Cộng hòa Nhân dân Donetsk. Cư dân của thành phố, bị mất tin tức và bị kẹt giữa hai đội quân, phải lựa chọn theo vị trí và may rủi. Dựa trên lời khuyên của những người lính Nga, gia đình Balabas tiến về phía đông.
Tại trạm kiểm soát đầu tiên của Nga, quân Nga vẫy xe cho Roma và những người con trai bị thương của ông đi qua và phát thanh yêu cầu xe cấp cứu đến gặp họ. Natalya được yêu cầu đợi và đi theo một đoàn xe buýt. Khi họ khởi hành, hai giờ sau, chiếc xe của bà bị xẹp lốp và bò chậm đến mức bà đã lạc mất đoàn xe. Giữ chắc tay lái, Natalya lái xe qua vùng ngoại ô của thành phố đổ nát này, trước khi gặp một đoàn xe tăng Nga. “Xe bà đã bị xẹp lốp!” pháo thủ xe tăng dẫn đầu hét lên vui vẻ.
Sáu giờ sau khi khởi hành, Natalya đến làng Bezimenne (có nghĩa là “vô danh” trong tiếng Nga) ở Cộng hòa Nhân dân Donetsk. Natalya nhìn thấy chiếc xe đang đậu của Roma. Những người lính nói với bà rằng những người tản cư đã đến bệnh viện, nhưng họ không biết ở đâu. Họ chỉ cho bà thấy phía một hàng dài ô tô đang chờ ở một điểm được gọi là điểm thanh lọc, nơi các quan chức phỏng vấn và đăng ký cho người tị nạn trước khi họ có thể tiến xa hơn về phía đông. (Liên Xô đã áp dụng một quy trình tương tự vào cuối chiến tranh thế giới thứ hai, để đánh giá tư tưởng của những người Nga trở về từ các trại tù binh của Đức.)
Natalya đi bộ trong 40 phút dọc theo hàng xe. Một số người đã đợi ở đó ba ngày. Cuối cùng, một căn lều khổng lồ đã được dựng lên, bên trong có bàn làm việc cho những người tị nạn ngồi phỏng vấn và giường trại nơi một vài người trong số họ có thể nghỉ ngơi. Natalya đã rất tuyệt vọng: không có giấy phép đi qua, bà sẽ không thể tìm thấy chồng và các con trai của mình. Kiệt sức, bẩn thỉu và lạnh cóng, bà được dẫn đến một tòa nhà bằng đá lớn dùng làm nơi trú ẩn cho người già và gia đình có trẻ nhỏ, nhưng nó đã chật kín. Natalya gục xuống và khóc. Người phụ trách nói rằng mọi người có thể ở tạm trong hành lang căn nhà.
Một người lính đã chở bà đi sửa lốp xe. Những người khác rót cho Natalya những tách cà phê an ủi và đưa cho bà bánh quy và bánh mì. Họ đã giúp bà đổi tiền đô la thành rúp – bà vẫn còn giữ 1.000 đô la mà bà đã rút để tiêu cho kỳ nghỉ – và gọi đến các bệnh viện để tìm xem các thành viên trong gia đình bà đã được đưa đi đâu. “Họ là những người Ukraine mặc quân phục Nga. Họ không phải là lính Nga,” Natalya nói. “Họ không gây chuyện với chúng tôi và chúng tôi cũng không gây chuyện với họ.”
Một người lính tại nơi trú ẩn đã cho phép Natalya sử dụng điểm phát sóng Internet của anh ta, và bà đã lên mạng lần đầu tiên sau một tháng. Các nhóm Viber của bà sáng lên với các tin nhắn – Bạn đang ở đâu? Bạn khỏe không? – trong đó có một tin nhắn từ một người anh họ ở Matxcơva mà Natalya hầu như không nói chuyện kể từ năm 2014. Người anh họ này sở hữu một ngôi nhà lớn, trống trải ở Bezimenne. Một người hàng xóm có chìa khóa nhà, ông ta nói. Natalya có thể ở lại đó bao lâu tùy thích.
Ngôi nhà này đã có điện nhưng không có hệ thống sưởi. Natalya chặt củi làm bếp, mua khoai tây và bơ, và tìm chồng Roma và các con trai của bà, những người đang được chữa trị tại các bệnh viện khác nhau. Natalya được thông báo rằng bà sẽ không được gọi để phỏng vấn thanh lọc trong ít nhất một tuần, nhưng những người lính Donetsk đã cố gắng đưa bà lên trước để bà có thể đến gặp các con trai bị thương của mình nhanh hơn.
Tại điểm thanh lọc, những người lính lục soát cốp xe và nắp ca-pô của Natalya. Những người lính mặc quân phục kiểm tra giấy tờ: họ đăng ký tên Natalya, kiểm tra căn cước, chụp ảnh trực diện, chụp giấy tờ, và quét dấu vân tay của bà. Tại một bàn khác, bà được yêu cầu mở khóa điện thoại của mình, sau đó một người đàn ông đọc qua các tin nhắn Telegram, các cuộc trò chuyện trên Viber, bài đăng trên Facebook và tin nhắn WhatsApp của bà. Sau 40 phút xem tin, một quan chức khác bảo anh lính nhanh lên: “Hãy bắt giữ bà ta hoặc thả cho bà ấy đi!” Người lính nói rằng anh sẽ không vội vàng. Anh kết nối điện thoại của Natalya với máy tính và tải xuống toàn bộ nội dung.
Ở bàn tiếp theo, Natalya điền vào một bảng câu hỏi dài: bạn đã gặp bất kỳ thành viên nào của cơ quan tình báo Ukraine chưa? Bạn có bạn bè hoặc người thân trong quân đội Ukraine không? Có ai trong số hàng xóm của bạn treo cờ Ukraine không?“ Tôi đã trả lời không với tất cả câu hỏi,” Natalya nói. Quá trình này mất khoảng ba giờ. Cuối cùng, bà đã nhận được giấy phép. Mọi thứ sẽ ổn từ giờ trở đi, bà đã tự nhủ như vậy.
Hơn 6 triệu người đã rời khỏi Ukraine kể từ khi chiến tranh bắt đầu. Hầu hết trong số này đi về phía tây, nhưng khoảng 1,5 triệu người đã tới nước Nga, theo LHQ (một số người cho rằng đây là một ước tính quá cao). Nhiều người đã đi về phía đông đến từ lãnh thổ bị chiếm đóng. Trong những tuần đầu của cuộc chiến, có báo cáo về việc người Nga buộc mọi người lên xe buýt sơ tán và vận chuyển họ đến Cộng hòa Nhân dân Donetsk.
Ảnh 1: Quân Nga bị cáo buộc đã ném bom con đường rút chạy của người tỵ nạn ra khỏi thành phố Mariupol.
Ảnh 2: Natalya và Roma Balabas đã bỏ chạy khỏi Mariupol thành công cùng 3 người con.
