Phóng sự TIME: Volodymyr Zelensky – nhân vật của năm.

Cù Tuấn

(phần 1/3)

Văn  phòng của Tổng thống nhắn tôi vào tối thứ Bảy: Hãy sẵn sàng để đi vào  ngày hôm sau, một phụ tá nói, và mang theo bàn chải đánh răng. Không có  thông tin chi tiết về điểm đến hoặc cách để đến đó,  nhưng cũng không khó để đoán. Chỉ hai ngày trước đó, vào ngày thứ 260  của cuộc xâm lược Ukraine, quân Nga đã rút lui khỏi thành phố Kherson.  Đó là thủ phủ khu vực duy nhất mà họ đã chiếm được kể từ khi bắt đầu  cuộc chiến toàn diện vào tháng 2, và Điện Kremlin đã hứa rằng nó sẽ mãi  mãi là một phần của Nga. Bây giờ Kherson đã được giải phóng và Volodymyr  Zelensky muốn đến đó càng sớm càng tốt.

Các  vệ sĩ của Zelensky đã yêu cầu ông phải chờ đợi. Người Nga đã phá hủy cơ  sở hạ tầng của thành phố, khiến nó không còn nước, điện hay nhiệt sưởi  ấm. Vùng ngoại ô của thành phố có gài mìn rải rác khắp nơi. Các tòa nhà  chính phủ được gài mìn gắn vào cửa, nối với dây điện. Trên đường cao tốc  đến Kherson, một vụ nổ đã phá hủy một cây cầu, khiến xe ô tô không thể  đi qua được. Khi họ chạy trốn, người Nga cũng bị nghi ngờ đã để lại các  đặc vụ và kẻ phá hoại, những kẻ có thể cố gắng phục kích đoàn xe của  Tổng thống, ám sát Zelensky hoặc bắt ông làm con tin. Sẽ không có cách  nào để đảm bảo an toàn cho Zelensky trên quảng trường trung tâm, nơi đám  đông dân chúng Kherson đang tụ tập để ăn mừng thành phố được giải  phóng, và vị trí quảng trường này thì nằm ngay trong tầm bắn của pháo  binh Nga.

“Lực  lượng An ninh của tôi 100% phản đối chuyến đi này,” Tổng thống nói với  tôi trong chuyến đi. “Họ rất nghiêm túc. Trên thực tế, họ không thể kiểm  soát bất cứ thứ gì trong một khu vực vừa được giải phóng. Vì vậy,  chuyến đi này là một rủi ro lớn về phía họ, và hơi liều lĩnh về phía  tôi.”

Vậy  tại sao Zelensky lại làm điều đó? Mục tiêu của Nga khi bắt đầu cuộc xâm  lược là giết hoặc bắt Zelensky và tiêu diệt chính phủ của ông. Tại sao  lại cho Nga cơ hội tấn công? Lý do cho việc này liên quan chặt chẽ đến  cuộc chiến thông tin, vốn đã trở thành chuyên môn của Zelensky. Bằng  cách tiến vào một thành phố mà Vladimir Putin vẫn tuyên bố là của mình,  nhà lãnh đạo Ukraine sẽ thổi bay những câu chuyện về sự chinh phục và  vinh quang của đế quốc Nga mà các nhà tuyên truyền Nga đã sử dụng trong  nhiều tháng để biện minh cho cuộc chiến. Chuyến thăm của Zelensky sẽ làm  sâu sắc thêm sự nhục nhã của người Nga về việc rút quân và củng cố ý  chí của người Ukraine để tiếp tục sống qua mùa đông.

Nhưng  đó không phải là lý do Zelensky đưa ra cho chuyến đi. “Vấn đề là con  người,” ông nói với tôi trong một cuộc phỏng vấn kéo dài hai giờ khi  chuyến tàu dành riêng của ông lăn bánh tới Kherson. “Chín tháng liền họ  đã bị Nga chiếm đóng, không có điện, không có bất cứ thứ gì. Vâng, họ đã  có hai ngày phấn khích khi trở lại là một phần của Ukraine. Nhưng hai  ngày đó đã qua rồi.” Chẳng mấy chốc, con đường phục hồi dài dằng dặc sẽ  phải đi qua, và nhiều công dân Ukraine muốn trở lại cuộc sống bình  thường, nhanh hơn nhiều so với khả năng của nhà nước. Zelensky giải  thích: “Bây giờ người dân sẽ rơi vào tình trạng suy thoái và cuộc sống  sẽ rất khó khăn. Theo tôi thấy, nhiệm vụ của tôi là đến đó và cho họ  thấy rằng Ukraine đã trở lại, rằng cả nước Ukraine đều ủng hộ họ. Có lẽ  điều này sẽ cung cấp cho họ đủ động lực để tồn tại thêm vài ngày nữa.  Nhưng tôi không chắc lắm. Tôi không tự ru ngủ mình bằng những ảo tưởng  như vậy”.

Điểm  hẹn của chúng tôi trong chuyến đi là bên ngoài một trạm cứu hỏa, ở một  khu vực không có điện của trung tâm Kyiv khi tôi và nhiếp ảnh gia đến đó  vào tối hôm sau. Tên lửa của Nga đã làm hư hại hoặc phá hủy phần lớn  lưới điện của Ukraine kể từ đầu tháng 10, một nỗ lực phối hợp nhằm làm  cho mùa đông trở nên kinh khủng nhất có thể đối với dân thường. Những  người dắt chó đi dạo đã sử dụng điện thoại của họ để soi sáng vỉa hè.  Ngay cả khu chợ trung tâm cũng chìm trong bóng tối, mặc dù những người  bán hàng bên trong vẫn bán trái cây tươi và pho mát, dưa chua và thịt ba  chỉ dưới ánh sáng của những chiếc đèn lồng điện. Khi chúng tôi đi ngang  qua khu chợ, mang theo áo chống đạn và mũ bảo hiểm, chúng tôi đã mua và  mang theo một ít thức ăn trên đường. “Hãy mang theo đồ ăn nhẹ,” một  trong những phụ tá của Zelensky đã cảnh báo trong một tin nhắn. “Những  chuyến đi này có xu hướng sẽ rất vô tổ chức.”

Chiếc  xe tải màu đen đến đón chúng tôi, như đã thỏa thuận, lúc 7:30 tối tại  vị trí xác định, và đưa chúng tôi qua các trạm kiểm soát bao quanh quận  Kyiv nơi tọa lạc của các văn phòng chính phủ. Khu vực này đã trở nên  quen thuộc với tôi kể từ khi Nga bắt đầu cuộc xâm lược. Trong gần 9  tháng, lực lượng an ninh của Zelensky đã cho phép tôi dành phần lớn thời  gian ở đây, làm việc bên trong dinh tổng thống và báo cáo về cách họ đã  trải qua chiến tranh và cách chiến tranh đã biến đổi họ—và cả Tổng  thống. Mất điện đã khiến nơi này có một khung cảnh như ma ám. Những  người lính nhìn ra từ những lô cốt ẩn giữa những tán cây, và những tia  đèn pin nhấp nháy trên cửa sổ văn phòng của Zelensky trên tầng bốn. “Anh  có giấy tờ tùy thân trên người chứ?” một trong những người bảo vệ hỏi  tôi. “Tốt, vậy thì chúng tôi sẽ biết cách đánh dấu mộ của anh nếu anh bị  tụt lại phía sau đoàn xe.” Câu đùa khiến các đồng đội của người lính  này cười nghiêng ngả.

Đêm  hôm đó, chuyến tàu chuyên biệt của Tổng thống mất khoảng 9 giờ để đi  hết chiều dài Ukraine từ bắc xuống nam. Hầu hết các toa tàu đều do các  nhân viên an ninh chiếm giữ, họ đặt súng trường tấn công lên giá hành  lý, tự đá vào chân mình cho tỉnh ngủ và xem phim trên điện thoại. Họ  chưa bao giờ thấy các phóng viên được lên chuyến tàu này trước đây, và  yêu cầu duy nhất của họ là chúng tôi không được chụp bất kỳ bức ảnh nào  về toa riêng của Zelensky. “Nếu người Nga tìm thấy một bức ảnh như vậy,  thì toa đó sẽ trở thành tâm điểm của tên lửa,” một trong số họ giải  thích.

Kể  từ khi bắt đầu cuộc xâm lược, giao thông đường hàng không tại Ukraine  đã bị giới hạn chỉ còn dành cho máy bay chiến đấu, máy bay không người  lái, máy bay ném bom và tên lửa hành trình. Tàu hỏa  đã trở thành phương tiện di chuyển đường dài chính của Tổng thống nước  này. Nhìn bên ngoài, toa tàu của Zelensky không khác gì một toa xe khách  thông thường. Bên trong, những tưởng tượng của tôi về một trung tâm chỉ  huy công nghệ cao được lắp đặt tại chỗ, hoặc ít nhất là một quầy bar  đầy ắp rượu các loại, đã chứng tỏ là một sai lầm. Không có internet trên  toa tàu này, và các tiện nghi là rất khiêm tốn. Một vé hạng nhất trên  Amtrak còn có nhiều không gian hơn để khách có thể duỗi chân thoải mái.

Nhưng  Zelensky nói rằng ông thích đi tàu. Việc này giúp ông có thời gian để  đọc, và trải nghiệm này khiến Zelensky nhớ lại thời thơ ấu của mình. Khi  ông lớn lên, người cha làm quản lý hệ thống tại các mỏ đồng ở Mông Cổ,  và những chuyến đi thăm cha của Zelensky sẽ mất tám ngày trên đường sắt  từ quê hương Kryvyi Rih của họ ở miền trung Ukraine, đi qua Nga và  Siberi. Ông nhớ lại những chuyến đi này với sự trìu mến— con tàu băng  qua những dải đất rộng lớn của đế chế Xô viết, những ly trà được phục vụ  trong những chiếc cốc bằng kim loại có chạm nổi hình búa liềm. Một  trong số rất nhiều điều trớ trêu về tình trạng khó khăn của mình là  Zelensky đã lớn lên trong đế chế mà ông hiện đang đấu tranh để ngăn chặn  sự phục hưng của nó.

Trong  phần lớn cuộc đời mình, Zelensky cảm thấy luyến tiếc nền văn hóa và  lịch sử mà Ukraine đã chia sẻ với Nga. “Có những bộ phim hài Liên Xô  tuyệt vời,” Zelensky nói với tôi. Những anh hùng thuở nhỏ của Zelensky  gắn liền với những nhà làm phim như Leonid Gaidai, những tác phẩm của họ  bị Ukraine kiểm duyệt gắt gao nhưng vẫn có sức quyến rũ và thường rất  vui nhộn; một phim kể chuyện Ivan Bạo chúa hoán đổi thân xác với một  viên giám đốc tại một tòa nhà chung cư của Liên Xô. “Đây là những tác  phẩm kinh điển của thế hệ tôi, nhưng tôi không thể xem chúng bây giờ,”  vị Tổng thống nói. “Chúng khiến tôi nổi điên.” Những ký ức về tuổi trẻ  của ông giờ đây đã bị nhuộm đen do những hành động tàn bạo mà các lực  lượng Nga đã gây ra trong năm nay để phục vụ cho tham vọng đế quốc của  Matxcơva.

Vào  tháng 4, chưa đầy hai tháng sau cuộc xâm lược, Zelensky nói với tôi  rằng ông đã già đi và thay đổi “với tất cả sự khôn ngoan mà tôi không  bao giờ muốn có.” Bây giờ, sau nửa năm, sự thay đổi này trở nên rõ rệt  hơn. Các trợ lý từng coi ông là người yếu ớt giờ đã ca ngợi sự cứng rắn  của ông. Những sự khinh miệt có thể đã từng khiến Zelensky khó chịu giờ  đây chỉ làm ông nhún vai. Một số đồng minh của ông có thể đã muốn một  Zelensky trước đó, một người thích hài hước với nụ cười trẻ thơ. Nhưng  họ nhận ra rằng bây giờ ông cần phải khác đi, phải chăm chỉ hơn nhiều và  không bị phân tâm, nếu không đất nước của Zelensky đã có thể không còn  tồn tại nữa.

Vào  sáng sớm, đoàn tàu dừng lại ở một khu công nghiệp thuộc vùng Mykolaiv,  nơi một đoàn xe tải và SUV đang đợi để đưa chúng tôi đi nốt quãng đường  còn lại đến Kherson. Sự tàn phá của chiến tranh nhanh chóng xuất hiện ở  cả hai bên đường cao tốc: các trạm xe buýt lỗ chỗ những vết thủng do đạn  bắn ra, những tòa nhà bị bom phá hủy, một nhà hàng gia đình có hình  dáng như một tòa lâu đài trông như thể bị bắn bằng súng máy. Thiệt hại  xung quanh Mykolaiv tỏ ra nặng nề hơn các vùng khác của Ukraine, bởi vì  chính tại đây vào tháng Ba, người Ukraine đã ngăn chặn được bước tiến  của quân Nga từ phía nam.

Khoảng  hơn chục thống đốc, bộ trưởng và tướng lĩnh đang đợi ở quảng trường  trung tâm của Kherson khi chúng tôi đến. Họ tạo dáng và chụp ảnh tự  sướng trước bức tranh graffiti được viết nguệch ngoạc trên mặt tiền của  quốc hội khu vực: “Vinh quang thay Lực lượng Vũ trang Ukraine! Vinh  quang thay các anh hùng!” Một trong những phụ tá của Zelensky, Dasha  Zarivna, lớn lên ở Kherson, và cô đã suýt rơi nước mắt khi nhìn những lá  cờ Ukraine tung bay trên quảng trường thành phố. “Tôi từng sợ rằng mình  sẽ không bao giờ nhìn thấy nơi này nữa,” cô nói với tôi. “Và chúng ta  hiện đang ở đây.”

Tiếng  nổ đầu tiên vang lên vài phút sau đó. Mọi người sững sờ, nhìn lên bầu  trời để tìm kiếm một quả đạn pháo đang lao xuống. Sau đó là một tiếng nổ  khác, nghe gần hơn tiếng đầu tiên. Có người cho rằng đó là tiếng pháo  bắn lên, mặc dù phỏng đoán này có vẻ lạc quan hơi nhiều. Quân Nga đã rút  lui về tả ngạn sông Dnipro, cách đó khoảng một dặm. Những tiếng nổ tiếp  tục vang lên, nhưng Zelensky dường như không bận tâm đến chúng. Như  thường lệ, ông từ chối đội mũ bảo hiểm hoặc mặc áo chống đạn.

Ở  rìa quảng trường, những người lính đã lắp đặt một thiết bị đầu cuối  Internet Starlink, cắm ăng-ten vệ tinh của nó vào một máy phát điện bằng  dầu diesel. Tổng thống lấy điện thoại ra và hỏi mật khẩu wi-fi. Hầu hết  những người xung quanh ông đều được trang bị súng trường tấn công,  nhưng vũ khí của Zelensky là một chiếc iPhone đời cũ mà ông đã sử dụng  để tiến hành cuộc chiến trên bộ lớn nhất trong thời đại thông tin. Kỹ  năng nói chuyện với thế giới qua chiếc điện thoại đó của Zelensky—trong  các bài phát biểu hàng đêm trên mạng xã hội, trong các cuộc gọi bất tận  của ông với các nhà lãnh đạo nước ngoài và những người ủng hộ—cũng quan  trọng như số lượng xe tăng trong quân đội của ông.

(hết phần 1)