LUẬT KHOA
Giới cai trị Trung Quốc không chỉ lấp liếm lịch sử, mà họ còn tái tạo nó để phục vụ cho hiện tại. Họ thừa hiểu rằng, trong một nhà nước cộng sản, những thay đổi thường khởi sinh khi quá khứ bị thách thức.
- Vi Yên, dịch từ Ian Johnson, China’s memory manipulators, The Guardian, 8/6/2016. Tiêu đề và phân dòng là của người dịch.
Năm 1984, khi lần đầu tiên tới Trung Quốc, tôi cùng với đứa bạn ngoại quốc cùng lớp ở Đại học Bắc Kinh đã chơi một trò chơi theo hướng dẫn của một cuốn sách đã cũ. Đó là cuốn “Hướng dẫn Bách khoa toàn thư: Về Trung Quốc” của Nagel, xuất bản lần đầu năm 1968 ở Thụy Sỹ, mô tả chi tiết những địa điểm văn hóa quan trọng mà giới ngoại giao và giới học giả Pháp thường ghé thăm hồi xưa.
Trong cuốn này, người ta tập hợp thông tin từ những năm 1950 và đầu những năm 1960. Nói cách khác, đây chính là thời điểm trước khi diễn ra cuộc Cách mạng Văn hóa của Mao Zedong (Mao Trạch Đông), vốn phá hủy hàng chục ngàn nơi thờ tự và các di tích lịch sử khắp Trung Quốc. Nhiệm vụ của chúng tôi là bắt đầu từ một điểm ở Bắc Kinh, rồi chạy xe đạp đi tìm những địa điểm còn lại được ghi trong cuốn sách.
Tôi nhớ có một lần ghé thăm chùa Ngũ Tháp (Five Pagoda Temple) được xây dựng từ cuối thế kỷ 15 với năm ngọn tháp nhỏ nằm trên nền của một khối đá lớn. Cuốn sách của Nagel cho rằng hầu hết các di tích đều đã bị phá hủy trong cơn hỗn mang cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, song ngôi chùa này vẫn còn tồn tại. Lần theo bản đồ Bắc Kinh những năm 1980 chúng tôi lại chẳng thấy ngôi chùa này, quả thực cuốn sách của Nagel làm chúng tôi tò mò. Hóa ra nó đã từng tồn tại ư?
Chúng tôi chạy xe xuống phố Baishiqiao và gắng đối chiếu thành phố “Pékin” cũ trên bản đồ của Nagel, với một Bắc Kinh thời hậu Cách mạng Văn hoá đã trở nên rệu rã trên tấm bản đồ mới. Cuối cùng chúng tôi phải dừng lại và hỏi đường. Sau nhiều nỗ lực không đi tới đâu, cuối cùng thì chúng tôi cũng kiếm được đường băng qua những cánh cổng của một nhà máy và vào trong ngôi chùa ẩn náu ở phía sau. Tất cả những gì còn sót lại chỉ là một nền đá lớn, bên trên dựng năm ngôi tháp bằng đá. Gạch đã rơi ra khỏi mái nhà, và những phiến đá khắc chữ và chạm trổ những hình thù trang trí đã vỡ nát khắp mặt đất. Cỏ dại mọc lên khắp nơi. Dầu vậy, chúng tôi cũng dạo quanh mà không khỏi băn khoăn: chính nơi đây đã biến mất khỏi bản đồ ngày nay, nhưng rõ ràng nó từng tồn tại.
Chúng tôi được nghe những câu chuyện không chỉ về sự vĩ đại trong văn hoá Trung Quốc, những cuộc xâm lăng bành trướng, sự tự hủy diệt văn hoá, mà còn về cả những tàn tích. Còn bây giờ, nhờ cuốn sách hướng dẫn kỳ quặc của Nagel mà chúng tôi đã có thể nhìn thấy một lịch sử vắn tắt của Trung Quốc – trong quá khứ và hiện tại.
Chùa Ngũ Tháp ở Bắc Kinh từng là một đống đổ nát hồi những năm 1980. Giờ thì nó đã được phục dựng. Ảnh: Alamy.
Đôi khi chúng ta cần một lăng kính như của Nagel để quan sát Trung Quốc. Rảo bộ trên những con phố nơi thành thị, lái xe dọc các đại lộ, và thăm thú các khu trung tâm có thể làm chúng ta bối rối lạc hướng. Một mặt, chúng ta biết đây là một đất nước có nền văn minh đa dạng tồn tại trong hàng thiên niên kỷ, nhưng mặt khác chúng ta lại bị choáng ngợp bởi cảm giác về một cái xứ vong bản. Các thành phố của Trung Quốc không có vẻ gì già cỗi. Ở nhiều thành phố, có những địa điểm văn hoá và khu phố tí hon cổ kính nằm giữa hàng hàng lớp lớp bê tông mênh mông.
Khi chúng ta bắt gặp quá khứ dưới hình thức của một ngôi đền cổ hoặc một con ngõ hẹp, quan sát một chút sẽ thấy phần lớn chúng đều đã bị tái tạo. Nếu bạn quay lại thăm Chùa Ngũ Tháp ngày hôm nay, bạn sẽ nhìn thấy một ngôi chùa được tu bổ hoàn toàn, không hề có viên gạch hay mái ngói nào của quá khứ. Nhà máy đã bị phá hủy và được thay thế bằng một công viên, một bức tường, và một gian bán vé. Chúng ta có thể đang đứng trên nền đất của một tàn tích cũ, nhưng chất liệu lịch sử bị hòa tan tới nỗi chúng ta cảm thấy như thể nó đã biến mất.
Những chuyện tôi kể đây liệu có nói lên được điều gì về một quốc gia? Những người lạc quan có thể coi đó là một kiểu năng động – rốt cuộc, đây là một đất nước đang tiến lên, trong khi phần còn lại của thế giới thì trì trệ hoặc phải cật lực để tiến bước. Người ta luôn nhắc tới điều này đi kèm với nỗi ngạc nhiên và kinh sợ. Thời kỳ đỉnh cao này xảy ra ngay trước Thế vận hội 2008, lúc mà các phương tiện truyền thông phương Tây đã tự vấp vào chân mình khi nỗ lực phô ra những lời tán tụng dạt dào nhất về sự trỗi dậy/chuyển đổi/trẻ hóa của Trung Quốc – tùy bạn chọn lấy một từ.
Điển hình là một nhà phê bình ở New York Times, người này từng say sưa ca ngợi khi đến Bắc Kinh hồi năm 2008 về “cảm giác không thể tránh khỏi rằng bạn đang bước qua một cánh cổng để đến một thế giới khác, một thế giới biết đón nhận những thay đổi mãnh liệt đã bỏ xa các nước phương Tây hít bụi ở đằng sau”, và kết luận rằng “người ta phải tự hỏi rằng tới bao giờ phương Tây mới bắt kịp được”.
Những cảm xúc khác thì mơ hồ hơn. Trải nghiệm thẳng thắn nhất mà tôi có được về xứ này là: một đất nước đã hoàn toàn bị xóa sổ và sau đó tái tạo quá khứ của nó – liệu nó có đáng tin cậy? Thứ gì đã ăn tàn phá hại một đất nước, một dân tộc, một nền văn minh, nhiều tới mức làm người ta vẫn thấy hết sức khó chịu với lịch sử của mình?
Lịch sử vẫn đang được tán dương ở Trung Quốc. Bất cứ lúc nào có thể, những người dân thường sẽ thao thao bất tuyệt rằng họ sở hữu 5000 năm văn hoá: wuqiannian de wenhua. Và đối với chính quyền, đây là chuẩn mực cho tính chính danh của nó trong hiện tại. Nhưng đây cũng chính là một con quái thú đang ẩn mình trong bóng tối.
Thật khó để phóng đại vai trò của lịch sử trong một xã hội do đảng cộng sản điều hành. Bản thân chủ nghĩa cộng sản dựa trên thuyết tất định luận lịch sử: một trong những luận điểm của Marx là thế giới đang chuyển động không ngừng để tiến tới chủ nghĩa cộng sản, một lập luận mà các nhà xây dựng chế độ như Lenin và Mao sử dụng để biện minh cho việc gia tăng bạo lực để nắm quyền.
Ở Trung Quốc, chủ nghĩa Marx đã được xếp lên trên cùng, trên cả những ý tưởng cũ xưa về vai trò của lịch sử. Mỗi triều đại kế thừa lại viết ra lịch sử về thế hệ tiền nhân, và hệ tư tưởng chính trị chi phối – cái mà giờ đây được gọi chung là Nho giáo – dựa trên khái niệm cho rằng những lý tưởng cai trị đã được thiết lập trong quá khứ, còn các nhà cai trị tiết hạnh cần phải tích cực noi gương người xưa. Kết quả cũng quan trọng đấy, nhưng chủ yếu là để làm bằng chứng cho phán quyết của lịch sử về sau.
Chủ tịch Trung Quốc Mao Zedong. Ảnh: Trích từ sách “Quotations from Chairman Mao Tse-Tung”/Wikimedia.
Điều đó có nghĩa là, để gìn giữ lịch sử một cách tốt nhất thì phải buộc chặt nó lại. Ngay sau khi nhậm chức vào năm 2012 lên làm tổng bí thư đảng Cộng sản, nhà lãnh đạo Trung Quốc Xi Jinping (Tập Cận Bình) đã tiếp tục nhấn mạnh quan điểm này trong một bài diễn văn về lịch sử, được đăng tải trên tờ People’s Daily (Nhân dân nhật báo), tờ báo chính thức của đảng. Xi là con của một viên chức cấp cao của đảng, người đã góp một tay xây dựng chế độ, nhưng sau đó xảy ra bất hòa với Mao, và rồi chịu đau khổ trong cuộc Cách mạng Văn hoá.
Một số người còn tưởng rằng Xi sẽ mang quan điểm gay gắt hơn đối với thời Mao, nhưng trong bài phát biểu của mình, ông nói rằng không nên dùng cái khoảng thời gian 30 năm cải cách bắt đầu từ thời Đặng Tiểu Bình vào cuối những năm 1970 để “phủ nhận” 30 năm đầu của chế độ Cộng sản dưới quyền Mao.
Có một lý do ngầm khiến Xi không sẵn lòng phủ nhận thời Mao, ấy là do Mao không chỉ là Stalin của Trung Quốc. Liên Xô có thể loại bỏ Stalin vì nó vẫn còn có Lenin, vị cha đẻ của chế độ. Đối với đảng Cộng sản Trung Quốc, Mao là Stalin và Lenin kết hợp lại; tấn công Mao và thời của ông cũng có nghĩa là tấn công nền tảng của nhà nước cộng sản. Năm năm sau cuộc Cách mạng Văn hoá kết thúc với cái chết của Mao vào năm 1976, đảng Cộng sản đã đưa ra tuyên bố lên án cuộc cách mạng này và vai trò của Mao trong đó, nhưng đảng cũng đã chấm dứt cuộc thảo luận về Mao bằng cách tuyên bố rằng “cống hiến của ông cho cuộc cách mạng Trung Quốc vượt xa những sai lầm của ông. Công trạng của ông mới là chính yếu, còn lỗi lầm chỉ là thứ yếu.”
Nhưng xét trên một mức độ rộng hơn, lịch sử là thứ đặc biệt nhạy cảm vì sự thay đổi ở một đất nước cộng sản thường bắt đầu diễn ra khi lịch sử bị thách thức. Ví dụ, trong những năm 1980, các nhóm như tổ chức nghiên cứu lịch sử Memorial đã biến thành một phong trào xã hội làm suy yếu Liên Xô bằng cách phanh phui ra những phần quá khứ nhũng nhiễu của nó.
Ngày nay, Trung Quốc tuy cứng rắn hơn Liên Xô của Gorbachev, nhưng ký ức con người vẫn đang trốn thoát khỏi tầm nắm bắt của chính quyền, đặt ra những thách thức đối với một chế độ vốn dựa trên lịch sử để hình thành tính chính danh. Mặc dù theo định nghĩa thì lịch sử là quá khứ, song giờ đây nó cũng là hiện tại và tương lai của Trung Quốc.
Lịch sử bị lấp liếm?
Các thành phố của Trung Quốc là những thị trấn ma quái. Không phải theo cái nghĩa của những dự án bất động sản bị treo – những khu đất rộng lớn được xây dựng hấp tấp, nằm trơ trọi, và đổ nát – mặc dù thật ra thì cũng có một vài khu như thế. Thay vào đó, các trung tâm đô thị của nước này được xây dựng trên một quá khứ đã bị xóa sổ, chỉ đôi khi phảng phất trong hiện tại thông qua những cái tên gọi lạ lùng cho các đường phố, công viên, và trạm tàu điện ngầm.
Ở Bắc Kinh, cũng như nhiều thành phố khác trên khắp đất nước, đường phố thường được đặt tên theo mối quan hệ của chúng với những thứ không còn tồn tại nữa, những địa điểm bóng ma quá khứ như cổng thành, đền thờ, cổng mái vòm tưởng niệm và các sự kiện lịch sử đã bị lãng quên.
Ví dụ như ở thủ đô, Bộ Ngoại giao được xây dựng trên Chaoyangmenwai, tức là con đường nằm ngoài cổng Chaoyang. Chỉ vài trăm mét về phía Tây, đường phố đổi tên thành Chaoyangmennei, con đường nằm trong cổng Chaoyang. Ở giữa là Đường Vành đai Thứ hai. Tên đường phố chỉ có ý nghĩa nếu bạn nhận ra rằng con đường vành đai được xây dựng trên một địa điểm vốn là những bức tường thành phố, ở đó từng có một lối đi gọi là Chaoyangmen, tức cổng Chaoyang. Bức tường thành đã trở thành một đại lộ và cái cổng biến thành một giao lộ. Ngoài cái tên đường phố ra, không thứ gì còn tồn tại trong khu phố có thể nhắc bạn nhớ tới những công trình vốn đã biến thành bóng ma.
Những người hoài nghi luôn luôn có cách để coi thường một hiện tượng bằng cách nói rằng, khoan khoan, thật ra những nơi khác thì cũng thế thôi mà. Người ta có thể nói rằng tất cả các thành phố đều có những khu phố hoặc con đường được đặt tên theo nhân vật hoặc sự kiện đã bị con người lãng quên từ lâu, chỉ còn được lưu lại trong lịch sử. Tất nhiên điều này không sai, nhưng ở Trung Quốc, văn hoá bị xáo trộn mạnh mẽ hơn, và ký ức con người gặp phải nhiều rào cản hơn.
Trung Quốc cũng có bách khoa toàn thư trực tuyến, cũng như các cuốn sách giải thích lịch sử của Bắc Kinh. Một số món thậm chí bán khá chạy, chẳng hạn như công trình tên là City Record được viết bởi nhà báo Wang Jun của Xinhua News Agency (Tân Hoa Xã). Nhưng những thứ này đã bị chỉnh sửa rất nhiều và đòi hỏi kiến thức văn hoá mà hầu hết người dân Trung Quốc ngày nay bị thiếu.
Trở lại những năm 1990, chúng ta vẫn có thể tìm thấy các nhà hoạt động đã chiến đấu để bảo vệ thành phố cũ vì nó mang một ý nghĩa nào đó đối với họ. Ngày nay, ít người Bắc Kinh thực sự sống ở thành phố cổ; họ đã di dời đến vùng ngoại ô và bị thế chỗ bởi những người di cư (những người nghèo ở vùng sâu vùng xa của Trung Quốc, hoặc những người nước ngoài giàu có) vốn không có mối liên kết nào với quá khứ của thành phố. Thành phố mang trong mình những câu chuyện riêng của nó, nhưng đối với hầu hết các cư dân thì những câu chuyện này đều như thần thoại.
Một điểm khác biệt nữa, ấy là những nỗ lực tưởng niệm quá khứ thường bị lầm lẫn hoặc quá chắp vá thành ra vô nghĩa. Chẳng hạn như hầu hết tất cả các tấm biển tại các di tích lịch sử đều chỉ kể lại một phần lịch sử hay thậm chí là dối trá trắng trợn. Ví dụ như, đi vài bước về phía Đông của Bộ Ngoại giao là miếu Dongyue (Đông Nhạc). Phía trước là một phiến đá khắc chữ ghi rằng từ năm 1961 nó đã là một di tích được nhà nước bảo hộ. Một phiến đá thứ hai nằm trên tường cho biết thêm một số chi tiết, giải thích làm thế nào mà ngôi miếu này được xây dựng dưới triều nhà Nguyên (1271-1368) và là một nơi thờ tự quan trọng của Đạo giáo.
Miếu Dongyue ở Bắc Kinh. Ảnh: Les Deux Voyageurs.
Trên thực tế, ngôi miếu đã bị dẹp sạch trong cuộc Cách mạng Văn hoá, các bức tượng của nó bị đốt hoặc bị đem vứt ra các nhà kho rồi phá hủy. Trong số khoảng 50 pho tượng hiện nay trong đền thờ, trừ năm pho tượng ra thì còn lại đều là mới. Năm bức tượng cũ hơn này thuộc về một ngôi miếu khác tên là Sanguan (miếu Tam Quan). Sau khi thời đại Mao kết thúc vào cuối những năm 1970 và các ngôi đền được phép mở cửa trở lại, thì người ta không biết các bức tượng của miếu Dongyue bị đem bỏ ở đâu, vậy nên họ đã lấy bớt các pho tượng từ miếu Sanguan – vốn vẫn còn đang bị một văn phòng chính phủ chiếm lãnh.
Du khách cũng không được biết chút gì về việc làm sao mà khu miếu thờ này lại bị thu hẹp đi rất nhiều trong cuộc Cách mạng Văn hoá, khi mà nó từng bị quân đội và các cơ quan an ninh chiếm lãnh. Khi thời kỳ Mao kết thúc, họ rút khỏi trung tâm của ngôi miếu – ba khoảng sân và những tòa nhà mà ta thấy ngày nay. Phần còn lại do Cục Công an chiếm đóng cho đến những năm 1990, cuối cùng bị phá hủy và trở thành bất động sản thương mại vào đầu những năm 2000. Các kiến trúc còn lại chẳng mấy khi hoạt động như một ngôi miếu. Khi quân đội và công an dời ra chỗ khác, Bộ Văn hoá chuyển đến và biến đền thờ thành một viện bảo tàng văn hoá dân gian. Chỉ sau một thời gian đấu tranh dai dẳng thì Hiệp hội Đạo giáo Trung Quốc mới lấy lại được quyền kiểm soát một phần miếu thờ vào đầu những năm 2000, nhưng không gian của nó vẫn phải bị chia sớt.
Dĩ nhiên, những tấm biển đá không hề nhắc tới chuyện này. Thay vào đó, người ta có ấn tượng rằng ngôi miếu xưa nay vẫn vậy – như thể nó là một di tích 800 năm tuổi của Trung Quốc. Cái lịch sử mà tôi đã phác thảo ra quả không rõ ràng hay là căn cứ theo những bằng chứng tư liệu chắc chắn, mà nó là thứ mà tôi đã tái tạo bằng cách quan sát các ngôi miếu trong hơn hai thập kỷ qua và trò chuyện với các tu sỹ Đạo giáo hiện đang làm việc ở đó. Nhưng cho đến khi các kho lưu trữ thông tin của thành phố được giải mật, thì đây có lẽ là điều tốt nhất mà chúng ta có thể hy vọng.
Lịch sử bị tái tạo
Đảng Cộng sản không chỉ lấp liếm lịch sử, mà nó còn tái tạo lịch sử để duy trì sự hiện diện của nó. Ở Trung Quốc, theo sau sự kiện đảng gần như tự hủy diệt chính mình trong Cuộc Cách mạng Văn hoá, là cơn tuyệt vọng trong công cuộc tìm kiếm tính chính danh về ý thức hệ. Ban đầu, họ chủ yếu tìm kiếm thông qua phương diện kinh tế, nhưng sau vụ thảm sát những người biểu tình ủng hộ dân chủ tại quảng trường Tiananmen (Thiên An Môn) vào tháng 6 năm 1989, đảng bắt đầu tự coi chính nó như là người bảo vệ văn hoá và truyền thống Trung Quốc một cách hung hăng hơn.
Một cách để đảng bắt đầu triển khai việc này là đặt chính nó vào vị trí người bảo vệ cho các “di sản văn hoá phi vật thể”, một thuật ngữ của UNESCO – một tổ chức giúp giữ cho danh sách các di sản truyền thống luôn được coi trọng đối với từng quốc gia. Trái ngược với các di sản vật thể của thế giới, vốn là các kiến trúc vật lý như Vạn lý Trường thành hoặc Tử Cấm Thành, thì các di sản phi vật thể bao gồm âm nhạc, ẩm thực, sân khấu và lễ nghi.
Đại lộ Qianmen, được xây dựng lại theo phong cách của triều nhà Minh và triều nhà Thanh. Ảnh: China Photos/Getty Images.
Cuối những năm 1990 ở Trung Quốc, một số truyền thống vẫn còn bị gọi là “mê tín kiểu phong kiến”, một cụm từ kiểu bôi nhọ trong từ điển cộng sản, đồng nghĩa với những hủ tục văn hoá lạc hậu. Ví dụ, đám tang truyền thống đã bị ngăn cấm trên diện rộng, nhưng bây giờ nằm trong danh sách văn hoá phi vật thể của chính quyền. Tương tự như vậy với dòng nhạc đạo vốn được thực hành trong các buổi lễ ở các đền thờ Đạo giáo.
Kể từ khi lên nắm quyền vào tháng 11 năm 2012, Xi Jinping đã khoác lên mình chiếc áo văn hóa truyền thống dày cộp hơn bất kỳ nhà lãnh đạo Trung Quốc nào kể từ khi hệ thống đế quốc sụp đổ vào năm 1911. Dựa trên di sản của những người tiền nhiệm của ông, đặc biệt là Hu Jintao (Hồ Cẩm Đào) với lời kêu gọi của Hu về một “xã hội hài hòa” (hexie shehui) mang âm hưởng Đạo giáo, chương trình ý thức hệ của Xi đã dung hợp một cách rõ rệt giữa những hình tượng đạo đức và tôn giáo truyền thống.
Theo một bản tin vào ngày 5 tháng 12 năm 2013, Xi tới thăm Qufu, quê hương của Khổng Tử, ở đó ông cầm một cuốn Luận ngữ – cuốn sách gồm những lời dạy cũng như các tư tưởng của nhà hiền triết vĩ đại này – cùng với cuốn tiểu sử về vị này, và tuyên bố rằng: “Tôi muốn đọc những điều này thật kỹ lưỡng”. Ông còn tự tuyên một câu theo kiểu Khổng giáo: “Một quốc gia không đề cao đức hạnh thì không thể tồn tại”.
Năm sau đó, ông trở thành vị lãnh đạo đảng Cộng sản đầu tiên tham gia lễ kỷ niệm ngày sinh của Khổng Tử. Phát biểu tại Hội Khổng giáo Quốc tế, Xi cho biết, “để hiểu được Trung Quốc ngày nay, người dân Trung Quốc ngày nay, chúng ta phải hiểu văn hóa và huyết mạch của Trung Quốc, và giáo dưỡng cho người dân Trung Quốc hiểu thấu được thổ nhưỡng văn hóa của mình”. Những câu nói đầy ẩn ý ấy của ông đã trở nên phổ biến tới nỗi vào ngày 8 tháng 5 năm 2014, tờ People’s Daily xuất bản một bài báo dài kín trang để giải thích.
Chẳng bao lâu sau trong nhiệm kỳ của Xi với tư cách lãnh đạo đảng, cái lối nói khoa trương về truyền thống đã chi phối không gian công cộng ở các thành phố của Trung Quốc. Chẳng hạn, vào giữa năm 2013, các tấm áp phích bắt đầu xuất hiện khắp nơi ở Trung Quốc, khéo léo kết hợp nghệ thuật Trung Quốc truyền thống với “giấc mộng Trung Quốc”.
Giấc mộng Trung Quốc trở thành đóng góp của Xi Jinping vào trong mớ khẩu hiệu quốc gia – mỗi lãnh đạo hàng đầu phải có ít nhất một khẩu hiệu như vậy. Hầu hết đều đề cập đến các học thuyết bí truyền, chẳng hạn như “Tam cá đại biểu” của Jiang Zemin (Giang Trạch Dân), liên quan đến việc đảng hướng tới trở thành người đại diện cho một phạm vi rộng lớn các lực lượng trong xã hội hơn so với quá khứ. Ngược lại, ý tưởng của Xi khá đơn giản để hiểu – ai mà lại không có một giấc mơ? Khẩu hiệu này gắn liền với nhiều mục tiêu, bao gồm chủ nghĩa dân tộc và sự nổi lên của Trung Quốc trên toàn cầu, song trong nước thì hình ảnh của nó gần như luôn luôn gắn kết với văn hoá và các đức hạnh truyền thống.
Ở Trung Quốc, hầu hết các tuyên truyền truyền thống đều khá nhàm chán: thường là các băng đỏ với chữ trắng hoặc vàng khuyến khích mọi người tuân theo chính sách của đảng Cộng sản, đồng lòng theo cuộc điều tra nhân khẩu, hoặc phấn đấu cho quận huyện địa phương của họ trở nên tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, những áp phích về Giấc mộng Trung Quốc lại đầy màu sắc, tươi sáng và dễ thương. Nhiều tấm trong số chúng là những bức tranh về các tượng đất sét của Niren Zhang (nghệ nhân đất sét họ Zhang), một nghệ nhân dân gian nổi tiếng ở Trung Quốc kiểu như Norman Rockwell ở Mỹ.
Theo truyền thống, những bức tượng nhỏ bằng đất sét này nặn lên những hình ảnh về đời sống hàng ngày cũng như thực hành tôn giáo hay giải trí, như các nhân vật kinh kịch hoặc các thần thánh như Quan Công. Những hình thù nhân vật này được gửi tới hội chợ thế giới trong những năm cuối của triều đại nhà Thanh (năm 1644-1911), đại diện cho nghệ thuật Trung Quốc.
“Giấc mộng Trung Quốc” là câu khẩu hiệu trứ danh của Chủ tịch Xi Jinping. Ảnh: Bloomberg/Getty Images.
Nổi tiếng nhất trong những áp phích Giấc mộng Trung Quốc là một bức vẽ tượng của Zhang về một cô bé mũm mĩm đang dựa đầu mơ mộng. Bên dưới là một bài thơ dung hòa những ước mơ cá nhân và ước mơ dân tộc:
Ôi Trung Hoa
Giấc mơ của tôi
Một giấc mơ thơm ngát
Tác giả của bài thơ này là Yi Qing, bút danh của Xie Liuqing. Xie là biên tập viên của tạp chí The World of Chinese và là người đứng đầu trang Salon Famous Blog of China, một blog chủ yếu đề cập tới các vấn đề dân tộc chủ nghĩa và được đăng ký chủ quản là một trang web chính thức của Bộ Tuyên truyền. Xie cũng viết kịch và nhạc kịch, tất cả đều tôn vinh đảng và đặc biệt là Mao. Hàng chục tác phẩm của ông dựa trên các sự kiện lịch sử lớn đã được xuất bản, dựng thành phim hoặc chương trình truyền hình hoặc được chiếu ở rạp hát. Một số bài viết trên blog của ông cũng đã được xuất bản bởi tạp chí tư tưởng hàng đầu của đảng, tờ Seeking Truth.
Ở một mức độ nào đó, Xie có thể được coi như một công chức nhà nước, phát hành các tài liệu cho chiến dịch mới nhất của nhà nước. Nhưng khi tôi đến thăm ông vào năm 2013, câu chuyện của ông hóa ra thú vị hơn thế. Cuộc ghé thăm ấy đã hé lộ những kỹ thuật tuyên truyền tinh vi được đảng Cộng sản sử dụng trong những năm 2010 để tạo ra một hệ tư tưởng có thể kết nối chủ nghĩa cộng sản với các giá trị truyền thống.
Xie mời tôi vào văn phòng của ông. Đây hóa ra lại là một căn phòng tại khách sạn Ordos ở Bắc Kinh. Tôi rất ngạc nhiên khi biết rằng Xie không có một văn phòng nhà nước phù hợp vì ông không phải là một viên chức chính phủ như tôi đã tưởng tượng, mà là một người lao động tự do. Chúng tôi trò chuyện một lúc và ông nói với tôi rằng ông đến từ tỉnh Hunan (Hồ Nam), quê của Mao Zedong. Hầu hết các tác phẩm của Xie đều nói về Mao, người mà ông coi là một vị anh hùng của Trung Quốc hiện đại. “Bạn có thể chỉ trích ông nhưng bạn không thể phủ nhận rằng ông là một nhân vật quan trọng”, Xie nói. “Đây là niềm tin vững chắc của tôi”.
Hôm đó cũng có mặt biên tập viên Zhang Jiabin của nhà xuất bản Cờ Đỏ (Red Flag Publishing House), một công ty của đảng Cộng sản vừa xuất bản một bộ sưu tập các tấm áp phích, cũng như thơ của Xie. Xie cho chúng tôi xem một đoạn video ngắn về một buổi lễ tôn vinh những tấm áp phích Giấc mộng Trung Quốc. Trong đoạn phim, Xie giải thích rằng anh đã nhìn thấy bức tượng cô bé mũm mĩm trong một cuộc triển lãm ở vùng Huairou ngoại ô Bắc Kinh. Ông đăng lên mạng những tấm hình kèm vài câu thơ.
Vào đầu năm 2013, khi phòng văn hóa, một cơ quan của chính phủ, đang lên kế hoạch cho một chiến dịch nhằm quảng bá ý tưởng của Xi Jinping về Giấc mộng Trung Quốc, họ đã nhìn thấy những bài thơ của Xie và những hình ảnh về các nhân vật. Ông được mời tới gặp các quan chức và họ đã lên ý tưởng, và mở rộng chiến dịch bao gồm nhiều hình thức văn hoá truyền thống, gồm cả những bức tranh vẽ người nông dân và các bức khắc gỗ.
“Họ nói rằng, chúng ta cần nhiều bài thơ hơn, vì vậy tôi phải viết chúng nhanh nhất có thể và bây giờ chúng đã sẵn sàng”, ông nói khi đoạn phim kết thúc. “Đó là một chiến dịch trải dài 60.000 km. Đó là chiều dài của đường cao tốc ở Trung Quốc – chúng tôi đùa với nhau rằng mọi mét đường đều phải có những tấm áp phích hiện diện”.
Câu nói ấy thật khó mà coi là cường điệu. Thật khó mà tránh được những tấm áp phích. Đôi khi chúng ủng hộ các giá trị truyền thống như lòng hiếu thảo, cũng có khi là sự tuyệt đối ngưỡng mộ đảng Cộng sản (“chân bị cùm, tay bị còng/cỏ vững vàng chống lại gió lớn/Đảng viên đảng Cộng sản vẫn tiến bước/núi có thể lay chuyển, song ý chí không lung lay/nhiệt huyết và hoa xuân sẽ viết nên lịch sử ngày nay”). Đôi khi chúng chỉ ủng hộ chủ nghĩa yêu nước hoặc chủ nghĩa dân tộc (“Đất nước chúng ta thật đẹp” và “Mùa xuân cho tương lai của chúng ta”). Tất cả nhằm cho thấy rằng đối với chính quyền ngày nay thì không có gì tốt hơn khi liên minh với lịch sử.
Lịch sử được phục dựng
Đôi khi lịch sử lại nổi lên trong ý thức công chúng một cách vô ý và phi chính trị. Tôi nhận ra điều này vào năm 2014 trong một lần tới nghe một cuộc nói chuyện tại trụ sở chính của Văn khố Quốc gia (National Archives), bên cạnh Công viên Beihai ở Bắc Kinh. Diễn giả là Liu Guozhong, giáo sư Đại học Tsinghua (Thanh Hoa) với chất giọng nặng và đôi mắt nhỏ thường biến mất khi ông cười. Liu nói một cách thoải mái, không cần ghi chép, trong suốt 90 phút về một điều nghe có vẻ mơ hồ nhưng đang dần làm lay chuyển thế giới tư tưởng của Trung Quốc: khám phá ra những tư liệu đã thất lạc từ 2.500 năm trước.
Những tư liệu cổ nhất được biết tới ở Trung Quốc được gọi là chữ giáp cốt. Được viết trên mai rùa (giáp) và xương thú (cốt), chúng thường nói tới những chủ đề hẹp như kiểu: liệu có nên trồng cây vào ngày này ngày khác chăng, hay liệu nhà vua có nên phát động một cuộc chiến tranh? Kết hôn? Đi lại? Thông qua chúng, người ta có thể thăm dò được những mối quan tâm trong đời sống của một vị vua.
Một nhân viên bảo vệ đứng cạnh tấm hình minh hoạ một dự án phục dựng đường phố Qianmen ở Bắc Kinh vào năm 2012. Ảnh: AFP/Getty Images.
Các văn bản mà chúng tôi đang tìm hiểu đã được viết từ một ngàn năm sau đó, trên các thẻ tre bằng phẳng có kích thước như cây đũa. Những văn bản này không mô tả đời sống của triều đình – thay vào đó, chúng bàn về văn hoá Trung Quốc. Trong 20 năm qua, ba khối thẻ tre từ thời này đã được khai quật. Liu đã ở đó để giới thiệu khối thứ ba và cũng là khối lớn nhất trong số các khối được phát hiện, và khoảng 2.500 (thẻ) trong số đó đã được đóng góp cho trường đại học Tsinghua vào năm 2008.
Dự án phân loại và nghiên cứu các thẻ tre do nhà sử học nổi tiếng Li Xueqin dẫn dắt. Li từng đứng đầu nhiều dự án lớn, bao gồm một nỗ lực từ hồi những năm 1990 trong việc xác định niên đại của những triều đại bán huyền thoại từ khoảng 5.000 năm trước, như triều nhà Hạ và nhà Thương, được coi là những triều đại đầu tiên trong nền văn minh Trung Quốc. Trong hàng thiên niên kỷ, sự tồn tại của chúng đã được thừa nhận một cách hiển nhiên, dẫu rằng không có văn bản hay tài liệu khảo cổ liên quan nào để người ta có thể lần theo (sự tồn tại của triều Hạ nói riêng vẫn còn bị hoài nghi).
Vào đầu thế kỷ 20, các nhà sử học ở Trung Quốc khởi phát một phong trào “hoài nghi tích cổ”, đặt vấn đề về sự tồn tại của những triều đại, khi cho rằng chúng chỉ là những huyền thoại. Đây không chỉ là một tranh cãi trí tuệ; nó còn thách thức niềm tin sâu sắc trong lòng người Trung Quốc rằng họ là một trong những nền văn minh lâu đời nhất trên hành tinh, xa xưa ngang hàng với thời Ai Cập cổ đại. Những nỗ lực của Li chủ yếu nhằm phản đối lại cái chủ nghĩa hoài nghi này, đưa ra bằng chứng rằng những triều đại đó thực sự tồn tại.
Những thẻ tre mà Liu đang mô tả đến từ thời muộn hơn sau đó, nhưng chúng vẫn thách thức những niềm tin chắc chắn về văn hoá Trung Hoa theo những cách khác, có khi lại sâu sắc hơn. Những văn bản bắt nguồn từ giai đoạn Chiến Quốc, một kỷ nguyên rối ren ở Trung Quốc kéo dài từ thế kỷ thứ năm tới thế kỷ thứ ba trước Công nguyên. Tất cả các trường phái tư tưởng quan trọng của Trung Quốc hiện nay đều xuất phát từ thời đại này, đặc biệt là Đạo giáo và Nho giáo, vốn là ý thức hệ chính trị nổi trội của đất nước, dẫn dắt các vị vua và hoàng đế – ít nhất là về mặt lý thuyết – cho tới thế kỷ 20.
Các thẻ tre thay đổi cách chúng ta hiểu về thời đại này. Một số người đã so sánh ảnh hưởng của nó tới những hiểu biết về quá khứ của Trung Quốc với cái cách nhận thức quá khứ trong thời kỳ Khai sáng của châu Âu, một thời kỳ mà các văn bản gốc của phương Tây lần đầu tiên được phân tích như các tài liệu lịch sử thay vì là các văn bản được lưu giữ nguyên vẹn từ thời cổ đại.
“Giống như thể bạn đột ngột sở hữu những văn bản về các thảo luận của Socrates và Plato mà bạn không biết rằng chúng từng tồn tại”, Sarah Allan, giáo sư Đại học Dartmouth, người đã làm việc với Liu và Li trong một dự án, đã nói như vậy với tôi một vài tháng trước khi tôi tới nghe buổi của Liu. “Người ta cũng nói rằng nó giống như các cuốn sách vùng Biển Chết, nhưng chúng quan trọng hơn thế. Đây không phải là ngụy tác. Những văn bản này đến từ cái thời mà phần trung tâm của triết học Trung Quốc đang được thảo luận. Và chúng đang làm biến đổi những hiểu biết của chúng ta về lịch sử Trung Quốc.”
Một trong những ý tưởng đáng ngạc nhiên được phát hiện từ các văn bản mới này là, những ý tưởng vốn chỉ được bóng gió trong các tác phẩm Nho giáo kinh điển thì nay lại được tiết lộ là những trường phái tư tưởng lớn, thách thức cả những quan niệm truyền thống then chốt. Ví dụ, có một văn bản lập luận ủng hộ chế độ nhân tài theo cái cách mạnh mẽ hơn nhiều so với các văn bản hiện đang được biết tới trong Nho giáo. Cho tới nay, các văn bản Nho giáo chỉ cho phép loại bỏ hoặc thay thế một người cai trị như một ngoại lệ hiếm hoi; còn lại vẫn theo kiểu cha truyền con nối – một quan điểm theo khuynh hướng ủng hộ giới quyền uy và chống lại cách mạng. Các văn bản mới lập luận chống lại điều này.
Đối với một nhà nước độc tài tự đắp lên mình cái lớp vỏ “truyền thống” để biện minh cho sự cai trị vĩnh viễn của nó, thì trường phái mới này mang lại những hàm ý khá khôn ngoan song thú vị. Allan nói với tôi: “Đây không phải là lời kêu gọi cho dân chủ, nhưng nó biện luận một cách mạnh mẽ về sự cai trị bởi đức hạnh thay vì kiểu cha truyền con nối”.
Trở lại khán phòng bên cạnh Công viên Beihai, Liu tiếp tục diễn thuyết về những phát hiện mới. Ông phóng chiếu các tiêu đề bài báo lên màn hình. Truyền thông Trung Quốc đang quan tâm tới vấn đề này rất dữ dội, ông nói. Sau khi mỗi cuốn được phát hành, giới truyền thông Trung Quốc nhanh chóng lao vào thảo luận, trong khi các blog và các cây viết nghiệp dư gắng tự mình giải thích những phát hiện mới này. Khán giả chăm chú lắng nghe Liu khi ông phác ra kế hoạch xuất bản của nhóm Tsinghua.
“Chúng tôi nghĩ rằng chúng tôi còn khoảng 15 cuốn nữa, tức là thêm 15 năm nữa – cho đến khi tôi nghỉ hưu”, Liu cười nói. “Nhưng rồi bạn và những người khác sẽ tranh luận về vấn đề này trong suốt phần còn lại của thế kỷ. Đây là một nghiên cứu bất tận.”
Liu kết luận như vậy rồi cúi đầu chào khán giả. Ông đã hết 90 phút theo quy định và đội bảo vệ dường như đang háo hức muốn về nhà. Chẳng bao lâu sau khi ông rời khỏi bục giảng thì họ bắt đầu tắt đèn. Nhưng khán giả đã ùa lên thẳng sân khấu, bỏ bom Liu bằng những câu hỏi dồn dập. Có một người đàn ông từ Hội Nghiên cứu Kinh Dịch hỏi ông rằng họ nên xử lý những văn bản mới như thế nào cho việc bói toán. Một sinh viên tốt nghiệp từ Đại học Bắc Kinh háo hức hỏi về những ý nghĩa chính trị của việc thoái vị. Liu vừa phân phát danh thiếp vừa trả lời tất cả các câu hỏi này.
Khi ông đã phát hết danh thiếp, mọi người bắt đầu chuyền tay nhau, và lấy điện thoại ra chụp các tấm danh thiếp lại. Căn phòng buổi hôm ấy chỉ còn gượm chút ánh mặt trời nhờ nhờ của mùa đông. Những người bảo vệ đứng đợi đằng sau để khóa cửa nhưng đám đông hai chục người không ai chịu để Liu rời đi. Đối với họ, ông đang giữ trong tay cái chìa khóa cho hiện tại: ấy chính là quá khứ.
Bài tiểu luận này được chuyển thể từ cuốn Lịch sử minh họa về Trung Quốc hiện đại (Illustrated History of Modern China) của Oxford, do Nhà xuất bản Đại học Oxford xuất bản.
