Lê Tây Sơn
Nền kinh tế Nga đang bắt đầu thấm đòn trừng phạt và không còn chịu nổi các chi phí tốn kém cho chiến tranh. Đầu tư giảm, thiếu lao động, ngân sách eo hẹp. Bộ máy chiến tranh của Putin sẽ không còn tiền để bôi trơn trong năm tới!
Đã qua thời vàng son
Những tháng mở đầu cuộc xâm lược Ukraine của Nga đã đẩy giá dầu mỏ và khí đốt tự nhiên tăng cao, mang lại khoản tiền lớn cho Moscow. Nga đã tránh được điều tồi tệ nhất vào năm ngoái nhờ được cấp cứu bởi giá năng lượng cao trên toàn cầu. Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) chỉ giảm 2.1%, thấp hơn nhiều so với dự đoán ban đầu của một số chuyên gia là sẽ giảm từ 10% đến 15%. Xuất khẩu khí đốt sang châu Âu gần như ổn định, đến mùa hè năm ngoái mới bắt đầu giảm. Lệnh cấm của Liên hiệp châu Âu (EU) đối với dầu vận chuyển đường biển của Nga và mức trần giá áp đặt của nhóm nước G7 chỉ có hiệu lực từ Tháng Mười Hai năm ngoái.
Các biện pháp trừng phạt đối với các sản phẩm dầu mỏ như dầu diesel cũng mới có hiệu lực từ tháng Hai. Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), chính sự chậm trễ này đã giúp doanh thu năng lượng của Nga tăng mạnh và giúp chính phủ Nga tung ra một gói kích thích tài chính khổng lồ đến 4% GDP trong năm 2022 để ổn định nền kinh tế và an dân.
Tuy nhiên, khi chiến tranh không ngừng lại mà bước sang năm thứ hai với các biện pháp trừng phạt bổ sung của phương Tây, các nguồn thu ngân sách béo bở của chính phủ Nga đang cạn kiệt và nền kinh tế bắt đầu rơi vào tăng trưởng thấp, không chỉ ngắn hạn mà có thể kéo dài. Các mặt hàng xuất khẩu lớn nhất mang lại sự thừa mứa ngân sách, khí đốt và dầu mỏ, đã mất dần những khách hàng lớn.
Cán cân tài chính của chính phủ Nga đang căng thẳng. Đồng rúp mất giá 20% kể từ Tháng Mười Một 2022 so với đồng đôla Mỹ. Lực lượng lao động ít dần vì giới trẻ phải ra mặt trận hoặc trốn lính ra nước ngoài. Sự bất an cũng ảnh hưởng nặng nề đến các khoản đầu tư và kinh doanh mới. Alexandra Prokopenko, cựu quan chức Ngân hàng Trung ương Nga (người đã rời Nga khi cuộc xâm lược bắt đầu), dự đoán:
“Kinh tế Nga đang bước vào giai đoạn thoái trào dài hạn. Dù chưa có dấu hiệu cho thấy khó khăn kinh tế đủ tồi tệ để đe dọa tức thời cho cỗ máy chiến tranh, nhưng thu ngân sách không được như tính toán cho thấy tình thế tiến thoái lưỡng nan về cách dung hòa giữa chi tiêu quân sự không ngừng tăng và các khoản trợ cấp và chi tiêu xã hội để giúp Tổng thống Vladimir Putin duy trì sự ủng hộ tầng lớp yếu thế trong xã hội”.
Tháng Ba 2023, tại một hội nghị kinh tế của Nga, tỷ phú nguyên liệu thô Oleg Deripaska cảnh báo: “Chúng ta đang cạn kiệt tiền mặt. Sẽ không còn đủ tiền trong năm tới. Phải có sự tiếp sức của các khoản đầu tư nước ngoài”. Mất phần lớn thị trường EU và với việc các doanh nghiệp phương Tây rút khỏi Nga, Moscow ngày càng phải phụ thuộc vào Trung Quốc (TQ) khiến những lo ngại âm ỉ từ lâu ở Moscow về việc trở thành “thuộc địa kinh tế” của nước láng giềng phía Nam sẽ sớm trở thành hiện thực. Bà Maria Shagina, một thành viên cao cấp tại Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (International Institute for Strategic Studies) ở London, nhận định: “Dù Nga có khả năng thoát hiểm trong ngắn hạn, nhưng bức tranh dài hạn rất ảm đạm, đặc biệt là việc Moscow sẽ phải hướng nội nhiều hơn và phụ thuộc nhiều hơn nữa vào TQ”.
Putin quá tin vào lợi thế của Nga!
Tình hình kinh tế Nga bắt đầu xấu đi vào năm ngoái khi Putin nhận thấy không còn sử dụng được nguồn tiền từ năng lượng để nuôi bộ máy chiến tranh và làm phá sản sự hỗ trợ của phơng Tây đối với Ukraine. Thay vì giảm bớt sự ủng hộ đối với Kyiv để bảo đảm nguồn cung năng lượng của Nga, các chính phủ châu Âu nhanh chóng chuyển sang tìm các nguồn khí đốt và dầu mỏ mới.
Kết quả, hầu hết vận chuyển khí đốt của Nga đến châu Âu đã ngưng lại; và sau vài tháng tăng giá mạnh, giá khí đốt đã giảm mạnh. Moscow phải cắt giảm sản lượng dầu thô 5% cho đến Tháng Sáu và đang bán dầu với giá rẻ hơn so với giá thế giới. Kết quả, doanh thu từ năng lượng của chính phủ Nga đã giảm gần một nửa trong hai tháng đầu năm nay so với năm ngoái, trong khi thâm hụt ngân sách ngày càng nặng. Thâm hụt $34 tỷ trong hai tháng đầu tiên của năm nay tương đương với hơn 1.5% GDP.
Hệ quả, Moscow phải trông cậy nhiều hơn vào “quỹ sovereign-wealth”, một trong những tấm đệm chống khủng hoảng chính. Chính phủ Nga vẫn có thể vay mượn trong nước và “quỹ sovereign-wealth” vẫn còn $147 tỷ (đã giảm $28 tỷ so với trước cuộc xâm lược). Nga đã tìm mọi cách để bán dầu dư thừa cho TQ và Ấn Độ. Đổi lại TQ cung cấp cho Nga nhiều thiết bị và linh kiện không còn mua được từ phương Tây.
Các quan chức Nga thừa nhận tình hình khó khăn nhưng vẫn tự tin “nền kinh tế sẽ biết cách thích nghi”. Thậm chí Putin còn khẳng định chính phủ của ông “đã giải quyết hiệu quả tất cả các mối đe dọa đối với nền kinh tế”. Trong phần lớn 20 năm cầm quyền của Putin, doanh thu cao từ dầu mỏ và khí đốt đã giúp thực hiện thành công “khế ước xã hội” (social contract) nâng cao mức sống để hầu hết người Nga không tham gia chính trị đối lập và biểu tình chống chính phủ. IMF ước tính tốc độ tăng trưởng an toàn của Nga (tốc độ tăng trưởng mà không cần lo lắng về lạm phát) đạt khoảng 3.5% trước năm 2014, khi Nga chưa chiếm bán đảo Crimea của Ukraine.
Theo một số nhà kinh tế tốc độ này đã giảm xuống còn khoảng 1% do năng suất giảm và nền kinh tế lạc hậu dần về công nghệ và bị cô lập hơn. Do các lệnh trừng phạt làm giảm nguồn thu từ dầu mỏ và khí đốt, chính phủ Nga đang đau đầu vì thâm hụt ngân sách và người tiêu dùng cũng giảm chi tiêu để đề phòng tương lai. Ngân hàng trung ương Nga cảnh báo xuất khẩu giảm, thị trường lao động thu hẹp và chi tiêu chính phủ tăng trong Tháng Ba sẽ làm trầm trọng thêm lạm phát hiện đã ở mức 11% trong Tháng Hai so với cùng kỳ năm ngoái.
Viện Chính sách Kinh tế Gaidar (Gaidar Institute for Economic Policy) có trụ sở tại Moscow lưu ý: “Ngành công nghiệp của Nga đang trong tình trạng khủng hoảng lao động tồi tệ nhất kể từ khi bắt đầu thống kê vào năm 1993”. Theo Ngân hàng Trung ương, tình trạng chảy máu chất xám sau cuộc xâm lược và đợt huy động quân sự 300,000 binh lính vào mùa thu năm ngoái đã khiến khoảng một nửa số doanh nghiệp bị thiếu nhân công, đặc biệt là thợ hàn, thợ cơ khí và công nhân vận hành máy. Trong chuyến thăm một nhà máy sản xuất máy bay gần đây, Putin thừa nhận “tình trạng thiếu lao động đang cản trở tiến độ sản xuất quân sự” và cam kết chính phủ đã chuẩn bị một danh sách các ngành nghề ưu tiên được hoãn dịch.
Các công ty Nga đang thích nghi với lệnh cấm nhập khẩu của phương Tây. Nhưng trong khi Moscow tăng cường nhập khẩu các công nghệ quan trọng cho cuộc chiến ở Ukraine từ các quốc gia khác, như chip của TQ, thì trong nhiều lĩnh vực dân sự, có những bộ phận rất khó thay thế. Ngân hàng Trung ương Nga lưu ý: “Rủi ro đang gia tăng trong khu vực hàng không, nơi việc thiếu máy bay mới và các bộ phận thay thế có thể ảnh hưởng nặng nề đến hoạt động bảo trì.
Các công ty tài chính và công nghệ thông tin cũng gặp khó khăn khi không còn được tiếp cận với các công nghệ phương Tây như phần mềm, hệ thống quản lý cơ sở dữ liệu, công cụ và thiết bị phân tích”. Nhiều năm qua, trước khi có lệnh trừng phạt Nga đã tìm cách thay thế hàng nhập khẩu nước ngoài bằng hàng hóa tự sản xuất nhưng thành công rất hạn chế. Một lượng lớn thiết bị viễn thông và phần mềm khoan dầu tiên tiến vẫn là hàng nhập.
Trở lại thời “ăn mắm mút dòi” với bóng ma Liên Xô
Vasily Astrov, nhà kinh tế tại Viện Nghiên cứu Kinh tế Quốc tế Vienna (Vienna Institute for International Economic Studies), nhận xét: “Trong giống như Nga đang quay trở lại thời Xô Viết, tự làm mọi thứ nhưng lại không thể thay thế chính xác những gì còn thiếu!”. Giới phân tích đã gọi thực tế này là “công nghiệp hóa ngược”, cho thấy Nga quay lại phụ thuộc vào các công nghệ giản đơn và thô vốn đã bị đào thải nhiều chục năm nay.
Với tất cả những biến động, nền kinh tế Nga trở nên phụ thuộc nhiều hơn vào “ân sủng” của chính phủ và người dân lệ thuộc vào trợ cấp của nhà nước. Phần lớn tăng trưởng sản xuất công nghiệp hiện nay đến từ các nhà máy sản xuất hoả tiễn, đạn pháo và quần áo quân sự để bổ sung cho những tổn thất lớn trong chiến tranh.
Sản lượng của “hàng kim loại thành phẩm” (chỉ vũ khí và đạn dược) đã tăng 7% trong năm 2022. Sản xuất máy tính, sản phẩm điện tử phục vụ quân sự cũng tăng trong Tháng Mười Hai so với Tháng Mười Một. Ngược lại, sản lượng xe hơi giảm khoảng 45% so với năm trước. Nhưng sản xuất quân sự không giúp vào tăng trưởng và phát triển nền kinh tế. Trong hai tháng đầu năm nay, số thu từ dầu khí chiếm gần một nửa tổng thu ngân sách nhưng đã giảm so với cùng kỳ năm ngoái, trong khi chi ngân sách nhà nước tăng hơn 50%.
Các nhà phân tích ước tính, muốn tiền thu từ dầu hỏa bù thâm hụt ngân sách, giá dầu phải tăng lên hơn $100 một thùng. Nhưng dầu thô Urals hàng đầu của Nga đang có giá trung bình $49.56/thùng trong Tháng Hai, giảm sâu so với dầu Brent chuẩn, khoảng $80/thùng. Nga có ít quyền thương lượng hơn trên thị trường dầu mỏ thế giới vì Nga có ít sự lựa chọn hơn về nơi vận chuyển dầu.
Người Dân Nga đang sống cần kiệm hơn. Theo Hiệp hội các doanh nghiệp châu Âu (Association of European Businesses) có trụ sở tại Moscow, dữ liệu chính thức cho thấy doanh số bán lẻ đã giảm 6.7% trong năm 2022 (giảm mạnh nhất kể từ 2015). Doanh số bán xe hơi mới giảm 62% trong Tháng Hai so với cùng kỳ năm ngoái. Trong năm nay, hầu hết các nhà phân tích dự đoán GDP của Nga sẽ giảm thêm.
Công ty tư vấn Rystad Energy dự đoán đầu tư vào thăm dò và sản xuất dầu khí của Nga sẽ giảm chỉ còn $33 tỷ trong năm 2023 từ mức dự đoán $57 tỷ trước cuộc xâm lược. Các nhà phân tích tại BP PLC ước tính tổng sản lượng dầu của Nga, khoảng 12 triệu thùng/ngày vào năm 2019, sẽ giảm xuống còn từ 7 triệu đến 9 triệu thùng/ngày vào năm 2035. Vasily Astrov, nhà kinh tế tại Viện Nghiên cứu Kinh tế Quốc tế Vienna, nói: “Chúng ta không nói về cuộc khủng hoảng trong một, hai năm mà là nền kinh tế Nga sẽ đi vào một quỹ đạo khác”, dẫn lại từ Wall Street Journal.
