– Cù Tuấn biên dịch phóng sự của Financial Times.
Tóm tắt: Công ty khí đốt nhà nước Gazprom của Nga đã tuyển dụng, trang bị và trả tiền cho các nhân viên bảo vệ để họ tham gia cuộc chiến xâm lược Ukraine.
Erast Yakovenko đã chết. Ông là một cựu chiến binh “đỏ ngực” trong cuộc chiến tranh Chechnya những năm 1990, xuất thân từ một dòng tộc gồm các quân nhân Nga. Vì vậy, không có gì ngạc nhiên đối với gia đình khi ông đăng ký tham gia chiến đấu ở Ukraine – dù đã 53 tuổi.
Điều bất thường hơn so với tuổi của Yakovenko – và sự hy sinh của ông trên tiền tuyến – là cách ông tham gia cuộc chiến vào mùa xuân này: với tư cách là thành viên của một tiểu đoàn quân sự do Gazprom hậu thuẫn. Công ty khí đốt nhà nước Nga đã tuyển dụng Yakovenko và dự kiến sẽ bồi thường cho người vợ góa của ông vì ông đã chết trong chiến đấu.
Đơn vị của Yakovenko, được đặt tên là Potok (dòng chảy), nghĩa giống như các đường ống Nord Stream của Gazprom, bao gồm những người được tuyển dụng trong số các nhân viên bảo vệ của Gazprom, nhiều người trong số họ đã đăng ký làm việc, được hứa hẹn về các đặc quyền công việc, trả lương và thiết bị do công ty cung cấp.
Tiểu đoàn này là một phần của mạng lưới các đơn vị quân đội bán độc lập mọc lên như nấm nhờ các nỗ lực chiến tranh của Nga sau khi cuộc tấn công của quân đội chính quy đã thất bại tại Ukraine vào năm ngoái.
Phóng viên Financial Times đã theo dõi sự hình thành của Potok và một tiểu đoàn khác có liên kết với Gazprom có tên là Fakel, thông qua hơn chục cuộc phỏng vấn với thân nhân của các binh sĩ, nhân viên hiện tại và trước đây của Gazprom, các nhà tuyển dụng quân sự và cộng sự, và một tài liệu tình báo Ukraine về các nhóm dân quân Nga.
Theo các quan chức tình báo phương Tây và Ukraine, mặc dù chính thức gắn bó với các chi nhánh cạnh tranh của các cơ quan mật vụ và lực lượng vũ trang của Nga, nhưng các nhóm này đang biến lực lượng chiến đấu của Nga thành một tập hợp các đơn vị được chắp vá lộn xộn với rất nhiều nhà tài trợ.
“Có nhiều quân cờ khác nhau trên bàn cờ chiến tranh hiện tại. Họ đang cố gắng tìm ra những việc cần làm để bảo toàn tài sản, vị thế và quyền lực của mình”, một quan chức an ninh phương Tây cho biết.
Được biết đến như những tiểu đoàn tình nguyện, vì những người đàn ông nhập ngũ này được trả lương chứ không phải đi nghĩa vụ, những đơn vị nhỏ hơn như vậy đã bắt đầu cạnh tranh với nhóm bán quân sự khét tiếng Wagner để giành vị trí nổi bật trên tiền tuyến Ukraine, khiến người sáng lập Yevgeny Prigozhin của Wagner thấy khó chịu.
Các tiểu đoàn này có biệt danh riêng như “Demon” và “Sparta”, mỗi tiểu đoàn có logo và phù hiệu riêng, đã chạy các quảng cáo nhập ngũ trực tuyến, và những tân binh tiềm năng có thể có được mức lương và tiền thưởng khi nhập ngũ tốt nhất. Một số nhóm quân sự này được các tỉnh trưởng người Nga ở Donbas hoặc Crimea bị chiếm đóng nuôi dưỡng, những nhóm khác nhận được hỗ trợ từ các nhà tài trợ giàu có hoặc các cá nhân liên kết với các dịch vụ an ninh. Hầu hết các tổ chức tài trợ này đều giấu kín các hợp đồng hỗ trợ tài chính của họ đối với quân nhân.
Gazprom chưa bao giờ thừa nhận họ tham gia vào việc thành lập các tiểu đoàn tại tiền tuyến. Trong những năm trước, họ rất muốn thể hiện hình ảnh công ty truyền thống kiểu phương Tây tới các đối tác thương mại của mình ở châu Âu, đưa ra các cam kết về môi trường, xã hội và quản trị, đồng thời dán tên mình trên khắp các sân vận động bóng đá thông qua việc tài trợ cho UEFA Champions League.
Mặc dù công ty này đã bị áp dụng một số lệnh trừng phạt sau khi Nga bắt đầu cuộc xâm lược toàn diện, nhưng dòng khí đốt của họ đến châu Âu không gặp phải hạn chế xuất khẩu, mặc dù khối lượng cung cấp đã giảm mạnh.
Đối với Nga, các tiểu đoàn này cung cấp một cách để đáp ứng nhu cầu nhân lực quân sự thông qua tuyển dụng tư nhân, mà không gây ra một làn sóng tổng động viên cưỡng bức mới; đợt tuyển quân vào tháng 9 năm ngoái đã gây ra sự hoảng loạn trên diện rộng và khiến hàng trăm nghìn người đã phải rời khỏi Nga.
Việc huy động này nhằm thúc đẩy cuộc xâm lược Ukraine, một chiến dịch bắt đầu vào tháng 2 năm 2022 và dự kiến chỉ diễn ra trong vài tuần; những người lính Nga đã mang theo trang phục nghi lễ duyệt binh trong túi cá nhân để chuẩn bị cho một cuộc diễu hành ở Kyiv theo kế hoạch đã định. Kể từ thời điểm đó, khoảng 200.000 quân Nga đã thiệt mạng hoặc bị thương. Thay vì tiến sâu hơn vào Ukraine, Nga hiện đang cố thủ phòng ngự, với nỗ lực chiếm giữ 20% diện tích Ukraine mà họ còn giữ được trước một cuộc phản công dự kiến.
Ruslan Pukhov, giám đốc Trung tâm Phân tích Chiến lược và Công nghệ có trụ sở tại Moscow, cho biết sự xuất hiện của rất nhiều tiểu đoàn trong giai đoạn này của cuộc chiến là “hợp lý” với mong muốn tránh một lần tổng động viên thứ hai. “Các nhà chức trách Nga đang tìm kiếm một số giải pháp giảm nhẹ [cho việc tuyển quân],” ông nói thêm.
Theo một cựu quan chức cấp cao của Nga, đối với các nhà tài phiệt và tập đoàn, việc thành lập các đơn vị quân đội này là một cách để thể hiện lòng trung thành của họ với nỗ lực chiến tranh. Việc này cũng cho phép các công ty như Gazprom giữ quyền kiểm soát đối với việc bắt những người làm công cho họ phải đi nghĩa vụ – những công nhân có tay nghề thấp có nhiều khả năng phải nhập ngũ hơn khi so với các kỹ sư mỏ địa chất hay dầu khí.
“Các lệnh tuyển quân dạng tình nguyện viên có nhiều hình thức khác nhau, bao gồm thông qua các tổ chức tư nhân và tổ chức nhà nước giàu có, có đủ tiền để tuyển người,” cựu quan chức này nói.
Các nhà phân tích cho biết Gazprom là trung tâm của nền kinh tế Nga – và là mục tiêu rõ ràng của quân đội Nga khi nước này tìm cách tăng cường nhân lực. Công ty này do nhà nước kiểm soát, sử dụng gần nửa triệu người và bộ phận an ninh của nó có các phòng ban trên khắp nước Nga.
Yakovenko, người đến từ Kabardino-Balkaria ở miền nam nước Nga, làm việc tại Gazprom với tư cách là nhân viên bảo vệ, theo hai thành viên trong gia đình ông và một tài liệu của chính phủ cho biết. Oleg, một thành viên trong gia đình Yakovenko, cho biết quyết định nhập ngũ của ông được đưa ra sau khi chứng kiến nhiều thương binh Nga quay trở về quê hương.
Yakovenko tình nguyện nhập ngũ tại nơi làm việc của mình cho một tiểu đoàn tên là Potok. Oleg cho biết cơ hội “nhập ngũ thông qua ngành công nghiệp khí đốt” đã cho phép Yakovenko nhập ngũ, ra tiền tuyến “mà không bị mất việc”. Những điều khoản như vậy hấp dẫn những người lao động sợ mất việc làm trong trường hợp bị ép nhập ngũ vào lực lượng vũ trang chính quy.
Yakovenko đã thiệt mạng trong trận giao tranh gần Bakhmut vào ngày 24 tháng 4, theo một bài đăng tưởng niệm do Phòng giáo dục tại quê ông, Prokhladny, chia sẻ trên phương tiện truyền thông xã hội. Bài đăng nói ông là “một thành viên của tiểu đoàn Potok (Gazprom)”.
Oleg cho biết người vợ góa và đứa con út của ông sẽ nhận được khoản bồi thường nhà nước thông thường, nhưng Gazprom dự kiến sẽ chi khoản bồi thường bổ sung vì Yakovenko “nằm trong danh sách những người đã chết khi làm công việc của họ trong ngành công nghiệp khí đốt”.
Sergei Kupriyanov, phát ngôn viên của Gazprom, đã từ chối bình luận. Dmitry Peskov, người phát ngôn của Tổng thống Nga Vladimir Putin, đã chuyển hướng câu hỏi của FT tới Bộ Quốc phòng Nga, cơ quan này cũng không trả lời yêu cầu bình luận.
Việc tuyển dụng cho các tiểu đoàn này bắt đầu vào tháng 8 năm ngoái, theo hai công nhân hiện tại của Gazprom, những người đã chứng kiến quá trình này và là họ hàng của nhau.
“Chú ý: Một cuộc họp sẽ được tổ chức vào lúc 10 giờ sáng tại cơ sở của trung tâm điều hành đường ống,” một người quản lý tại bộ phận an ninh của Gazprom đã nhắn tin cho một nhóm WhatsApp của nhân viên vào tháng 8, theo một tin nhắn được một nhân viên bảo vệ hiện đang làm việc ở miền trung nước Nga chia sẻ. “Việc tham dự hội nghị là cần thiết.”
Người quản lý nói với nhóm rằng ít nhất hai người đàn ông phải tình nguyện đi chiến đấu. “Ông ấy nói: Gazprom sẽ trang bị cho các bạn, chúng tôi sẽ trả cho bạn số tiền nhiều hơn số tiền mà những người lính hợp đồng bình thường nhận được,” người bảo vệ có mặt tại cuộc họp nhớ lại.
Trong ca làm việc gồm 15 người này, hai người đã xung phong và được huấn luyện trong một tháng tại căn cứ quân sự ở Tambov. “Họ nói rằng họ sẽ có thể đi mà không bị mất chỗ làm, và sẽ có được một kỳ nghỉ khi trở về,” người bảo vệ nói.
Ở một nơi khác của Nga, tại Siberia, các nhân viên bảo vệ cũng được triệu tập cho một cuộc họp khẩn cấp vào tháng 8, vợ của một trong những người đàn ông có mặt tại buổi họp này nhớ lại.
“Họ yêu cầu các nhân viên này phải giao điện thoại và đi vào văn phòng của ông chủ theo từng nhóm nhỏ,” cô nói và cho biết thêm rằng họ được yêu cầu “từng người một” nói xem có muốn nhập ngũ diện tình nguyện hay không.
Người phụ nữ có chồng từ chối nhập ngũ tình nguyện cho biết: “Họ đã được hứa hẹn những điều khoản trên trời. Tổng cộng một triệu [rúp]. Tất nhiên, tất cả những người thông minh đều cười nhạo những hứa hẹn kiểu đó. Nhưng đồng thời, cũng nhiều người đã nhanh chóng hình dung mình sẽ mua được một căn hộ mới trong vòng ba tháng.”
Người quản lý của họ đã hứa rằng Gazprom sẽ cung cấp mọi đồ đạc và quân nhu. “Họ nói: ‘đừng lo lắng, bạn sẽ không nhận được đầy đủ bắp cải chua từ quân đội đâu. Mọi thứ sẽ do chúng tôi cung cấp’,” người phụ nữ nói.
Chỉ đến tháng 10, sáu người đàn ông từ ca làm việc cụ thể đó của Gazprom mới thực sự được triển khai ra chiến trường, phục vụ trong các hợp đồng ngắn hạn ba tháng gần Soledar, một thị trấn khai thác muối phía bắc Bakhmut ở miền đông Ukraine. Một nhóm khác đã được gửi đi vào tháng Hai, lần này là trong vòng sáu tháng. Những người vợ vẫn giữ liên lạc với họ.
“Chồng tôi ở gần Bakhmut… có rất nhiều con số 200,” một người bạn của người vợ viết, sử dụng mã số quân sự cho những người lính tử trận. Cô ấy đã chia sẻ những bức ảnh của một người đàn ông mặc đồ ngụy trang và nói rằng anh ta đã nhập ngũ tại nơi làm việc – gia nhập một tiểu đoàn tên là Fakel, từ tiếng Nga có nghĩa là “ngọn đuốc”.
Fakel cũng là tên của một cuộc thi tìm kiếm tài năng của công ty Gazprom hai năm một lần, một lễ hội lớn trong đó các đội biểu diễn âm nhạc ở mọi lứa tuổi cạnh tranh để giành giải thưởng. Logo của nó, cũng giống như phù hiệu của tiểu đoàn Fakel, bao gồm một ngọn đuốc thẳng đứng. Fakel-Gazprom là tên của một đội bóng bàn của công ty.
Một tiểu đoàn binh sĩ có tên Fakel đã được truyền hình nhà nước Nga đến thăm và tiểu đoàn này có một nhóm nhỏ trên ứng dụng nhắn tin của Nga, Telegram, nơi người thân để lại lời tri ân cho những người thân yêu của họ đang phục vụ ở tiền tuyến.
Không có liên kết nào đến Gazprom được đề cập, ngoại trừ một số tin nhắn video được chia sẻ với nhóm trò chuyện Fakel này vào cuối ngày 31 tháng 12 năm ngoái.
Trong một clip của nhóm, ba người đàn ông ngồi bên trong một bốt an ninh có camera quan sát phía sau, mặc đồng phục mang nhãn hiệu Gazprom. “Các bạn chiến binh, chúng tôi chúc các bạn một Năm mới Hạnh phúc, từ Portovaya LNG,” một người nói, theo tên cho một trạm nén khí Gazprom ở thị trấn Vyborg phía tây bắc. “Hãy trở về nhà sớm, khỏe mạnh và còn sống nhé.”
“Chúc mừng năm mới các đồng nghiệp của chúng tôi từ Vyborg (Bộ phận an ninh của Gazprom),” theo một tin nhắn kèm theo. Các video khác từ văn phòng an ninh có cảnh một người đàn ông ăn mặc như ông già Noel. Trong một video khác, được gửi về nhà từ tiền tuyến vào đầu tháng 12, có ba người đàn ông được trang bị vũ khí hạng nặng đứng trên cánh đồng và nói trước camera, gửi “lời chào đến Vyborg” và “các đồng nghiệp của chúng ta tại nơi đã từng là chỗ làm chung của chúng ta”.
Đơn vị Fakel dường như cũng bao gồm các chiến binh tình nguyện thường xuyên và trong các video khác có những lời cảm ơn dành cho Cossacks và các thành viên của các nhóm khác. Đảng Pravaya Rossiya (Nước Nga đúng đắn), một phong trào đế quốc, tự mô tả mình là người ủng hộ Fakel nhiệt thành, đã cung cấp quân trang cho tiểu đoàn này.
Georg Borovikov, một người theo chủ nghĩa dân tộc cực hữu lãnh đạo đảng, nói với FT rằng một số thành viên của đảng là những chiến binh trong tiểu đoàn này, được mong muốn “khôi phục đế chế Nga” thúc đẩy.
Ông nói: “Cuộc giao tranh đang diễn ra và một số lượng lớn các tiểu đoàn tình nguyện, không có bất kỳ mối liên hệ trực tiếp nào với Bộ quốc phòng, đang tham gia. “Có rất nhiều tiểu đoàn như vậy, ở khắp mọi nơi.” Đảng này đã độc lập thành lập một tiểu đoàn mới gồm 260 người có tên là Skif, theo tên các chiến binh Scythia.
Khi được hỏi về bất kỳ mối quan hệ nào mà Fakel có thể có với Gazprom, Borovikov nói rằng ông không biết, nhưng nói thêm: “Việc xây dựng và tổ chức [một tiểu đoàn] từ đầu đã khó. Để làm được việc này, bạn cần phải có một số loại nhà tài trợ, người có thể ở vị trí cao hơn một chút.”
Sự gia tăng nhanh chóng của các tiểu đoàn tình nguyện đã bắt đầu làm phiền lòng Prigozhin, người đứng đầu công ty quân sự tư nhân lớn nhất và khét tiếng nhất của Nga, Wagner. Vào tháng 4, vị giám đốc cung cấp thực phẩm sau đó trở thành thủ lĩnh quân sự đã tung ra một video tục tĩu kéo dài 26 phút chửi bới các đối thủ mà Prigozhincáo buộc đã cố gắng đánh cắp hào quang của ông ta — và các khoản tiền tài trợ của ông ta.
Prigozhin đã nhắc đến Potok và Fakel trong bài phát biểu và tuyên bố những nhóm quân sự như vậy, vốn ít được biết đến vào thời điểm đó, muốn “làm loãng Wagner” để không có “một thế lực lớn nào có thể gây ảnh hưởng tới nền chính trị trong nước Nga”. Ông nói: “Mọi người đều nói rằng sẽ có một cuộc đấu tranh quyền lực vào một thời điểm nào đó và mọi người đều cần có quân đội của riêng mình.”
Tuy nhiên, theo cựu quan chức cấp cao Nga, đóng góp thực sự của các đơn vị này trên chiến trường là rất hạn chế.
“Rõ ràng là những nhóm quân sự này cũng không làm được gì mấy,” cựu quan chức này nói. “Bạn phải ghi công Prigozhin… ít nhất anh ta cũng có một số kinh nghiệm quản lý những thứ này.”
Theo các quan chức phương Tây và Ukraine, các nhà tài trợ các nhóm dân quân mạnh mẽ dường như quan tâm đến việc đảm bảo tài sản và vị trí trong nước của họ hơn là hiệu quả của binh lính trên chiến trường.
“Bạn có quân đội, bạn có PMC [các công ty quân sự tư nhân], bạn có lực lượng vệ binh quốc gia, bạn có FSB – họ đang cố gắng tìm ra ai cũng có cách tiếp cận tương tự,” một quan chức phương Tây nói. “Nếu có một sự thay đổi trong chính quyền, họ muốn bản thân ở một vị trí quyền lực.”
Trong đoạn video của mình, Prigozhin đã lái xe qua những dãy nhà bị phá hủy gần tiền tuyến để đến các chiến hào do các tiểu đoàn nhỏ hơn này điều khiển, bao gồm một chiến hào mà anh ta nói là do Potok của Gazprom chiếm giữ. Prigozhin mô tả những người lính này được trang bị quá kém để giữ vững ý chí chiến đấu, và khiến các nhà tài trợ tức giận chỉ bận tâm đến việc ghi điểm chính trị hơn là chiến đấu với Kyiv.
“Những người có tiền thì nghĩ rằng việc tạo ra một [tiểu đoàn] hiện đang rất hot. Vì vậy, các đơn vị này đã bắt đầu được nhân bản… hai tiểu đoàn mỗi loại,” Prigozhin nói. “Họ cần phải báo cáo với Điện Kremlin về việc họ tạo ra [các đơn vị] của riêng mình tuyệt vời như thế nào.”
Một số tiểu đoàn nhỏ hơn, chẳng hạn như Potok, dường như tồn tại dưới sự bảo trợ của một công ty quân sự tư nhân lớn hơn tên là Redut, đối thủ cạnh tranh của Wagner, công ty từng cung cấp một số nhân viên để bảo vệ quyền lợi của Nga ở Syria. Redut được cho là có khoảng 7.000 binh sĩ và đã tham gia vào các hoạt động xung quanh Kyiv và Kharkiv, theo tài liệu tình báo Ukraine.
Ruslan Leviev, một nhà phân tích quân sự độc lập và là người đứng đầu Đội Tình báo Xung đột, cho biết các tiểu đoàn tình nguyện thường được đặt dưới sự giám sát của các lực lượng vũ trang chính quy. Nhưng những tiểu đoàn khác được xếp vào những nhóm quân sự phi chính quy, chẳng hạn như Wagner hoặc Redut. Ông nói: “Một số cấu trúc quân sự này nhận được sự bảo trợ.”
Các phóng viên FT đã liên hệ với các bộ phận an ninh của Gazprom trên khắp nước Nga để hỏi về sự tồn tại của Potok. Nhân viên tại một chi nhánh của công ty ở Tomsk, Siberia, cho biết tất cả thông tin về Potok đã được coi là “tuyệt mật”.
Tại một nơi khác ở vùng Urals, các nhân viên xác nhận rằng “chỉ những công nhân của chúng tôi” tại Gazprom mới có thể nhập ngũ vào tiểu đoàn Potok.
Khi được hỏi liệu Potok có còn tìm kiếm tân binh nữa hay không, một công nhân tại địa điểm thứ ba trả lời: “Tại sao bạn lại hỏi? Bạn có muốn tự mình đăng ký nhập ngũ hay không?” Ngay sau đó, người công nhân Gazprom này nói rằng không tồn tại bất kỳ cái gì có tên là Potok ở đây cả.
HÌnh ảnh
1: Hai binh sĩ thuộc tiểu đoàn Fakel liên kết với Gazprom. Các thành viên này nhập ngũ tự nguyện để được trả lương, trái ngược với việc bị buộc nhập ngũ vào các lực lượng vũ trang thông thường.
2: Một phụ nữ và một thành viên của tiểu đoàn Fakel cầm một chiếc túi có in logo của nhóm.
3: Yevgeny Prigozhin cáo buộc các tiểu đoàn tình nguyện như Potok và Fakel đang cố gắng làm hạ uy tín của nhóm bán quân sự Wagner của ông ta.
https://www.ft.com/content/4dd0aa0a-4b37-4082-8db0-0b969c539677
