Cù Tuấn
– Cù Tuấn biên dịch từ New York Times.
Photographs by Nicole Tung
Written by Marc Santora
Tóm tắt: Con sông này đã giúp định hình lịch sử và văn hóa của Ukraine, đồng thời vẫn đóng vai trò quan trọng như là nguồn cung cấp thực phẩm hàng ngày cho người dân, ngay cả khi nó cũng đóng vai trò là tiền tuyến trong cuộc chiến — vì nó đã trải qua vô số lần đóng vai trò này trong hàng nghìn năm.
Tiếng đạn pháo rền vang cả ngày lẫn đêm trên dòng sông Dnipro hùng vĩ khi nó uốn lượn qua miền nam Ukraine. Với quân Nga và quân Ukraine dàn quân ở hai bờ đối diện nhau, các binh sĩ đã thay thế ngư dân, máy bay không người lái giám sát lượn vòng trên đầu và mìn giăng dọc bờ kè sát các đầm lầy.
Trải dài trên suốt một vòng cung qua Ukraine từ biên giới phía bắc đến Biển Đen, qua Kyiv, Zaporizhzhia và Kherson, sông Dnipro đã định hình địa lý và kinh tế, văn hóa và bản sắc của đất nước này. Và bây giờ con sông này giúp xác định các ranh giới của trận chiến — như nó đã có trong nhiều thiên niên kỷ, một rào cản và một đường đi để xua quân gây chiến với người Scythia, người Hy Lạp, người Viking, người Hungary, người Cô-dắc, người Nga, người Đức và nhiều hơn nữa.
Đến thăm các thị trấn và làng mạc dọc theo sông Dnipro một năm sau cuộc xâm lược toàn diện của Nga và trước một cuộc phản công rất được mong đợi của Ukraine, Nicole Tung, một nhiếp ảnh gia của The New York Times, đã đi trên một con đường được đánh dấu với những hy vọng và kinh hoàng, niềm vui và nỗi buồn.
Sông Dnipro luôn là nguồn tài nguyên tự nhiên tuyệt vời của Ukraine, cung cấp nước, giao thông, điện – và thực phẩm. Ngành công nghiệp đánh bắt cá rất quan trọng đối với thị trường thực phẩm nội địa của Ukraine, với 80% sản lượng đánh bắt hàng năm đến từ sông Dnipro và các hồ chứa của nó, theo Nhóm Bảo tồn Thiên nhiên Ukraine.
Nhưng nguồn cá đã bị chiến tranh tàn phá. Ihor Syrota, người đứng đầu công ty nhà nước quản lý các nhà máy thủy điện của Ukraine, cho biết sau khi các lực lượng Nga làm hỏng đập Nova Kakhovka, mực nước sông đã giảm khoảng 1,5 mét (5 feet) trong mùa đông. Mực nước này chạm mức thấp nhất trong 30 năm – quá thấp để duy trì quần thể cá.
Mykola Derebas, 54 tuổi, một ngư dân trong hơn ba thập kỷ, đã mất việc khi bắt đầu cuộc xâm lược toàn diện của Nga. Ông thậm chí không thể bắt đủ số cá để nuôi gia đình mình ở thị trấn Malokaterynivka, gần thành phố Zaporizhzhia.
“Việc không thể đi câu cá giống như người bị mất chân vậy,” ông Derebas nói vào cuối tháng Giêng. “Tất cả những gì tôi hy vọng khi chiến tranh bắt đầu là nó sẽ kết thúc, nhưng tôi không biết nó sẽ kết thúc sớm như thế nào. Tất cả những gì chúng tôi có thể làm là ngồi và chờ đợi.”
Những con đập dọc theo sông Dnipro từng là biểu tượng hùng mạnh của sức mạnh Liên Xô. Vladimir Lenin đã có tuyên bố nổi tiếng vào năm 1920: “Chủ nghĩa cộng sản là năng lượng Liên Xô cộng với việc điện khí hóa cả nước.”
Năm 1932, các kỹ sư Liên Xô đã hoàn thành công việc xây dựng con đập lớn nhất từng được xây dựng ở châu Âu lúc bấy giờ, gần thành phố Zaporizhzhia – một trong một loạt đập và nhà máy thủy điện trên hàng trăm dặm ven sông Dnipro, từ phía bắc Kyiv đến Nova Kakhovka. Vào những năm 1980, những kỹ sư kế nhiệm họ đã xây dựng Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia, nhà máy điện nguyên tử lớn nhất châu Âu. Hiện tại nhà máy điện này đang có rủi ro đặc biệt vì nó nằm trong tầm bắn của cả hai bên.
Trong năm qua, Moscow đã nhiều lần ném bom các nhà máy điện Dnipro mà các nhà lãnh đạo Liên Xô từng rất tự hào quảng cáo là chìa khóa của sự thịnh vượng.
Trong khi Ukraine đang làm việc để khôi phục mực nước trên Dnipro, mực nước vẫn ở dưới mức bình thường.
Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí khoa học Nature vào tháng 3 cho biết: “Mối quan tâm đặc biệt là các hồ chứa lớn dọc theo sông Dnipro, vốn rất quan trọng để sản xuất năng lượng, làm mát các nhà máy điện hạt nhân, duy trì nông nghiệp và điều tiết dòng chảy theo mùa”.
Nhà máy hạt nhân Zaporizhzhia đang nằm dưới sự chiếm đóng của Nga và tình báo quân đội Anh gần đây đã cảnh báo rằng quân Nga đã “thiết lập các vị trí chiến đấu bằng bao cát trên mái của một số trong số sáu tòa nhà lò phản ứng”, điều này “làm tăng khả năng rủi ro” cho nhà máy.
Trong khi tình hình ở đó đã gây ra báo động quốc tế, những mối nguy hiểm khác lại ít được chú ý hơn.
Một trong những nhà máy xử lý nhiên liệu hạt nhân lớn nhất của Liên Xô nằm gần sông, bên ngoài thành phố Dnipro – đã bị bỏ quên từ lâu, mặc dù ước tính nó chứa khoảng 40 triệu tấn chất thải phóng xạ, theo một báo cáo năm 2020 của Tổ chức Bellona, một tổ chức môi trường của Na Uy. Các nhà khoa học đã cảnh báo về thảm họa môi trường nếu cơ sở này bị phá hủy và chất thải làm ô nhiễm dòng sông.
Cuộc xung đột đã gây ra thiệt hại không thể kể xiết.
Nghiên cứu trên tạp chí Nature cho thấy chỉ trong những tháng đầu tiên của cuộc chiến, các cuộc tấn công của Nga vào các cơ sở xử lý nước thải đã dẫn đến tình trạng ô nhiễm nguồn nước trên diện rộng. Đồng thời, các con sông và kênh tưới tiêu mà cả quân đội sử dụng làm công sự tự nhiên “cũng đã trở thành nơi chôn cất các đồ quân sự”, chẳng hạn như đạn dược, có thể làm rò rỉ kim loại nặng và chất nổ độc hại, với những tác động có thể kéo dài hàng thập kỷ.
Tổng thống Volodymyr Zelensky thường trích dẫn Taras Shevchenko, nhà thơ nổi tiếng nhất của Ukraine, để kêu gọi quốc gia của ông đoàn kết lại. Trong bài thơ “Di chúc” năm 1845, một tiếng thét xung trận chống lại sự khuất phục của Nga, Shevchenko đã viết rằng ông sẽ không đến với Chúa cho đến khi Dnipro “đem máu kẻ thù của Ukraine đổ ra biển”.
Nhiều người Ukraine sẽ ủng hộ cảm xúc đó, nhưng ngay cả trong một số thời khắc đen tối nhất của chiến tranh, người Ukraine cũng đã tìm ra cách để ăn mừng cuộc sống. Điều đó đặc biệt đúng ở những thành phố như Dnipro, vốn không phải là trung tâm của cuộc giao tranh, mặc dù họ đã phải hứng chịu các vụ đánh bom và mất điện, đồng thời cũng là nơi ẩn náu cho những người chạy trốn khỏi nỗi kinh hoàng ở những nơi khác.
Mùa đông năm nay, các diễn viên và vũ công trẻ của Nhà hát Nhạc vũ kịch Hàn lâm Dnipro đã biểu diễn “Hội chợ Sorochinsky”, một vở nhạc kịch dựa trên câu chuyện của nhà văn Ukraine Nikolai Gogol. Đó là một câu chuyện tình yêu tập trung vào việc vượt qua những hồn ma xấu xa, pha trộn giữa truyền thống dân gian Ukraine, nghề thủ công và sự hài hước.
Chiến tranh diễn ra ác liệt dọc theo con sông, để lại các vết sẹo cho các thị trấn và làng mạc. Quân Nga thường hướng hỏa lực vào các khu dân cư, như một lời nhắc nhở rằng khi quân đội xung đột, dân thường thường phải trả giá đắt nhất.
Khi quân Đức xâm lược Liên Xô vào năm 1941, Stalin đã ra lệnh phá hủy con đập lớn của Liên Xô ở Zaporizhzhia, gây ngập lụt một khu vực rộng lớn và giết chết khoảng 20.000 đến 100.000 người, theo các nhà sử học quân sự. Năm 1943, quân Đức cho nổ tung con đập này một lần nữa, cố gắng làm chậm bước tiến của Liên Xô trong Trận chiến Dnipro, một trong những trận giao tranh lớn nhất của Thế chiến 2.
Mùa thu năm ngoái, các lực lượng Ukraine đã đánh đuổi quân xâm lược Nga khỏi bờ tây của hạ lưu Dnipro, bao gồm thành phố Kherson và các trang trại, làng mạc xung quanh, nhưng quân Nga vẫn tiếp tục bắn phá khu vực này. Đối với Inna, 57 tuổi và chồng Mykola, 63 tuổi, sống gần thành phố Kherson, điều đó có nghĩa là cả ngày họ đều phải tập trung vào việc nấu nướng và dọn dẹp trước buổi trưa. Khi âm thanh của đạn pháo Nga vang đến có nghĩa là đã đến lúc họ phải chuyển đến nấp trong hầm chứa thức ăn.
“Tôi không muốn rời khỏi ngôi nhà này vì tôi không thể, về mặt tinh thần,” Inna nói vào mùa đông 2022. “Đây là những bức tường của nhà tôi, và nếu số tôi phải chết ở đây, thì tôi sẽ chết ở đây.”
Chính quyền Ukraine đã ra lệnh cho tất cả cư dân ở bờ tây của con sông này không được rời khỏi nhà của họ vào cuối tuần, vì các cuộc pháo kích của Nga vào khu vực này đã tăng cường trước cuộc phản công sắp xảy ra của Ukraine. Chỉ trong một ngày trong tuần vừa qua, các cuộc pháo kích của Nga đã giết chết ít nhất 23 thường dân.
Các dòng sông có thể “kể câu chuyện về lịch sử của một quốc gia và kinh nghiệm của một dân tộc,” Roman Cybriwsky đã nhận xét trong biên niên sử đầy uy tín của ông về Dnipro, “Dọc theo dòng sông của Ukraine.”
Ông viết, Dnipro kể một câu chuyện với “nỗi buồn sâu sắc của dân tộc này”, nhưng cũng tiết lộ những khoảnh khắc “thăng hoa và vui vẻ”, một nhận xét đúng ngay cả trong thời chiến. Ở những khu vực nằm ngoài tầm bắn của pháo binh Nga, con sông Dnipro vẫn là một phần quan trọng trong cuộc sống của người Ukraine. Mọi người đổ xô đến bờ sông để tìm những giây phút an ủi và hồi phục.
Nhưng ở khắp mọi nơi, sự tàn khốc của các cuộc chiến tranh trong quá khứ và hiện tại đều có thể nhìn thấy được. Bạn có thể tìm thấy những gò mộ của các chiến binh Scythia bị giết cách đây hàng nghìn năm gần các đài tưởng niệm binh lính và dân thường thiệt mạng trong Thế chiến II. Tại một nghĩa địa bên ngoài thành phố Dnipro, có một khu dành cho những người lính thiệt mạng ở miền đông Ukraine năm 2014, khi Nga xâm lược Crimea.
Kể từ khi Nga xâm lược toàn diện Ukraine vào năm ngoái, nghĩa trang tiếp tục được mở rộng.
