PHẦN 1: TRỤC XUẤT LÚC NỬA ĐÊM
LTS: Bất kể hiệp định ký kết giữa Hoa Kỳ và Việt Nam năm 2008 – những công dân Việt Nam đến Mỹ trước ngày 12 Tháng Bảy, 1995, không thuộc diện bị bắt buộc trục xuất về Việt Nam, trên thực tế, vẫn có nhiều người Việt tại Mỹ bất ngờ bị đưa về nước. Họ bị trục xuất trong âm thầm – không thông báo trước, không kịp chuẩn bị, và gia đình hoàn toàn không hay biết. Sau hơn ba thập niên xa quê, nhiều người không còn thông thạo tiếng Việt, không còn thân nhân tại quê nhà, và phải đối diện với muôn vàn khó khăn trong một xã hội đã quá xa lạ.
Việt Báo thực hiện loạt phóng sự độc quyền này, ghi lại lời kể của thân nhân những người bị trục xuất – những câu chuyện có thật, đầy bất trắc và u uẩn. Vì lý do an toàn cho các nhân vật đương sự, họ tên của nhân vật trong bài đã được thay đổi.
Tiếng gõ cửa lúc 3 giờ sáng
Ba giờ sáng của một ngày giữa Tháng Tư, cả hệ thống điện và điện thoại trong trại giam Adelanto Detention Center (California) đồng loạt bị ngắt. Bóng tối phủ trùm khắp các khu vực. Nhân viên trại giam đi từng khu vực, gõ cửa từng phòng, gọi tên “những người được chọn.” Mỗi phòng một, hoặc hai người bị gọi tên.
“Thu xếp đồ đạc của các anh” – lệnh được truyền đi vắn tắt, không giải thích.
Ông X. Nguyễn, cư dân của Santa Ana, đến Mỹ từ năm 1990, là một trong những người bị đánh thức được lệnh phải thu dọn đồ đạc.
Cùng với những người khác – không ai biết ai vì tất cả đèn đã tắt, trong bóng tối họ bị áp tải ra khỏi trại giam trong tình trạng tay bị còng, chân bị xích. Chỉ đến khi bước vào chiếc xe bít bùng, họ mới nhận ra nhau qua cùng tiếng Mẹ đẻ, mới biết mình không đơn độc – mà cùng những người khác cùng ngôn ngữ, cùng cố hương, cùng một chuyến đi không có ngày trở lại.
“Họ đưa anh tôi và những người trên xe đến tòa nhà INS (Immigration and Naturalization Service) ở Los Angeles. Lúc đó, mọi người bối rối nhưng rồi vui mừng vì tưởng rằng mình được đưa đến đây để phỏng vấn và sẽ được về nhà. Không một ai nghĩ đến chuyện bị trục xuất,” cô K. Nguyễn, em gái của ông X., thuật lại lời kể của anh mình.
Anh của cô và những người trên xe ngồi chờ đến khoảng 5, 6 giờ sáng thì được đưa vào bên trong tòa nhà. Lối đi như đường vào mật thất. Không ai nhìn thấy họ, và họ cũng không biết mình đang đi ở đâu. Cho đến khi nhìn thấy bên ngoài thì ai cũng nhận ra đó là nơi ngồi chờ ở phi trường LAX. Tuy nhiên không phải nơi ngồi chờ chuyến bay như những hành khách thông thường.
“Họ đi ra máy bay cũng bằng một lối đi đặc biệt. Khi tất cả đã lên phi cơ, nhân viên chính phủ đi theo thông báo ‘các ông đến San Francisco’” cô K. nói. “Trong người họ không có một giấy tờ tùy thân nào cả.”
“Họ nói với anh tôi, ‘ông vào đây như thế nào thì khi ra như thế.’ Khi anh tôi bị giam giữ, trong người có một kính mát, một điện thoại, một cái bóp có $700. Anh mặc quần jean, áo sơ-mi, mang giày. Họ trả tất cả những thứ đó cho anh tôi.”
Trước khi ra khỏi trại giam Adelanto Detention Center, California, những người này được cởi bỏ bộ quần áo màu cam để mặc lại quần áo của chính mình.
Một nhóm khoảng 6, 7 người bị áp giải đến đây, ngồi chờ trong im lặng. Người giám sát họ không phát thức ăn, nước uống. Mỗi người bị kèm bởi hai nhân viên ICE mặc thường phục. Không ai biết họ sắp đi đâu. Sau đó, nhóm được đưa lên một chuyến bay ngắn đến San Francisco. Tất cả vẫn nghĩ rằng họ đang đến INS trụ sở San Franciso để phỏng vấn ở lại Mỹ.
Tại phi trường San Francisco, sau một số thủ tục không rõ ràng, họ được đưa vào khu chờ lên máy bay cùng với hành khách dân sự. Lần đầu tiên trong suốt nhiều giờ, họ được tự do đi lại quanh khu vực gần đó, có thể mua nước uống và thức ăn. Một lúc sau, có thêm năm, sáu người nữa từ New Jersey, Texas và vài nơi khác được đưa tới nhập nhóm.
“Có những người trong nhóm không có tiền. Anh tôi có sẵn $700 trong người nên đã mua thức ăn cho họ. Từ 3 giờ sáng cho đến giờ đó, họ hoàn toàn không được ăn uống gì,” cô K. kể.
Đến tối hôm đó, nhóm khoảng mười người bước lên chuyến bay Vietnam Airlines, bay thẳng về Tân Sơn Nhứt. “Họ hoang mang, nhưng cũng có người mừng. Mừng vì sau hơn ba mươi năm, lần đầu tiên họ trở lại quê hương – dù là trở về trong cảnh bị dẫn độ,” cô K. nói trong tiếng nấc. “Thương lắm. Không ai kịp nghĩ đến những gì đang chờ họ bên đó.”
Một tháng trước đó
Một buổi sáng đầu tháng 3/2025, vợ chồng ông X. Nguyễn đi gia hạn “working permit” của ông. Vợ của ông ngồi chờ ngoài xe. Những năm trước, thời gian làm hồ sơ gia hạn không quá một giờ đồng hồ, gồm có chụp hình, lăn tay, và gia hạn thẻ làm việc.
“Lần này, vợ của anh tôi ngồi chờ một tiếng, hai tiếng, rồi ba tiếng vẫn không thấy trở ra. Chị chạy vào hỏi thì nhân viên yêu cầu chị về đi, ‘tôi không nghĩ là ông ấy về nhà hôm nay.’”
Vợ của ông X. tiếp tục chờ ngoài xe. Đến khoảng 2 giờ chiều, bà trở vào hỏi một lần nữa. Sau khi tra cứu hồ sơ, một nhân viên di trú cho hay ông đã bị đưa vào trại giam.
“Gia đình tôi lúc đó không biết phải làm gì. Không ai nghĩ anh tôi sẽ bị bắt hay bị trục xuất. Khoảng 6 giờ chiều, cả nhà vào trang mạng của sở di trú, mới biết anh tôi đã bị đưa vào Adelanto Detention Center,” cô K. nói.
“Đặc biệt rất nhiều người Việt ở Bolsa bị giam giữ trong đó. Họ là những thanh niên trẻ, trung niên. Tôi hỏi những thân nhân đi thăm mới biết đa phần họ là những người đến đây trước năm 1995. Đáng nói ở chỗ họ là những người có công ăn việc làm đàng hoàng. Có những người bị đưa vào trại cùng ngày với anh của tôi, có những người trước đó một tháng.”
Ngay khi bị đưa vào Adelanto Detention Center, họ phải cởi bỏ những bộ quần áo đang mặc trên người để mặc vào “áo tù.” Màu áo dùng để phân biệt người hiện ở Mỹ (áo màu cam), người vượt biên leo tường biên giới thì màu khác. Khoảng một tuần sau đó, trại giam đưa họ vào những tòa nhà khác nhau, tuỳ tội trạng họ phạm phải trong quá khứ. Cuộc sống “tù nhân” bắt đầu, dù án tù họ đã thi hành xong từ rất lâu.
Qua lời kể của gia đình ông X. Nguyễn, cuộc sống trong Adelanto Detention Center, California, có vẻ không đáng sợ như những trại giam giữ khác ở Florida, hay Texas. Tạp chí The Guardian ngày Thứ Hai, 21/7/2025, dẫn phúc trình của Human Rights Watch, Americans for Immigrant Justice, và Sanctuary of the South cho biết, tại một nhà giam di trú ở Miami, những người di dân đã bị xiềng tay ra sau lưng và bắt quỳ gối cuối mặt xuống ăn cơm từ dĩa xốp “như chó.” Sự việc này chỉ là một trong nhiều ngược đãi xảy ra tại các nhà giam di trú đông đúc ở miền Nam Florida mà truyền thông mạng xã hội đã chỉ trích rất nhiều trong mấy tháng qua.
“Một ngày họ có ba bữa ăn. Thức ăn toàn là đồ Mỹ, không có thịt. Đây là những người đã ở Mỹ lâu rồi nên họ cũng thích nghi với những thức ăn đó. Có máy tự động bán mì gói. Mỗi người bị giam có một tài khoản để gia đình của họ bỏ tiền vào, dùng để mua thức ăn, nước uống, hoặc gọi điện thoại ra ngoài. Tuyệt đối không cho dùng tiền mặt. Mỗi ngày, sau giờ ăn sáng, họ được ra ngoài sân chơi thể thao,” cô K. nói.
Theo lời anh của cô kể, trong nhà giam rất lạnh, dù California đang vào mùa Hè oi bức. Một phòng giam khoảng ba, bốn người. Mỗi người một giường có nệm, gối. Họ được phát cho một túi màu cam, loại mà những người bán hàng rong bên vệ đường dùng để đựng trái cây. Cách vài ngày, họ bỏ quần áo dơ vào túi này, đặt trước cửa phòng để trại giam mang đi giặt.
Họ không biết được rằng, cũng chính chiếc túi sơ sài đó, một tháng sau sẽ là “hành lý” cho họ trở về cố hương.
Những lời hứa quanh co
Theo lời cô K., trong hai tuần đầu tiên, anh của cô được thông báo rằng ông sẽ bị giữ lại đây ba tháng để chính phủ rà soát hồ sơ, nếu không sai phạm gì thì cho về nhà.
“Gia đình tôi hy vọng. Nhưng một tháng sau, anh tôi gọi về, nói anh cần những lá thư,” cô nói.
Trại giam yêu cầu gia đình gửi những lá thư do bạn bè, người quen viết, để khi xem xét lại hồ sơ của từng người, họ cần bằng chứng đây là người xứng đáng được cho về với gia đình.
“Gia đình tôi viết thư tay, dán tem bảo đảm gửi vào, nhưng không được gửi cho anh tôi mà phải gửi trực tiếp cho người quản lý trại giam đó. Sau đó, mọi chuyện rất bình thường. Gia đình vào thăm. Anh tôi không biết chuyện gì sẽ xảy ra. Cho đến buổi sáng đó, một người bị giam cùng phòng với anh tôi gọi cho gia đình, báo là anh tôi đã bị đưa đi với những người khác mà không biết đi đâu,” cô K. nói.
Cho đến khi gặp lại anh mình ở Việt Nam, cô K. mới biết tất cả những lá thư đó còn nguyên vẹn, chưa từng được mở ra. Ngay cả lần khám sức khỏe gần nhất trước khi bị trục xuất, mãi sau này họ mới biết lý do.
“Anh tôi kể được đưa đi khám sức khỏe. Không những vậy, người của Lãnh sự quán Việt Nam đến gặp từng người, hỏi thông tin cá nhân. Sau này, anh tôi và những người bị trục xuất mới biết là để làm hộ chiếu Việt Nam,” cô nói. “Anh tôi nói tất cả đã có sự sắp xếp trước nhưng sở di trú không nói sự thật, mà ‘chỉ tìm cách để trấn an người bị giam giữ, chẳng khác nào cho họ liều thuốc để dỗ giấc ngủ ngon.’”
Việt Báo gọi đến ba số điện thoại ghi trên trang web của Lãnh Sự Quán Việt Nam ở San Franciso, nhưng không số nào có người trả lời. Chúng tôi cũng gọi đến trại giam giữ Adelanto Detention Center để hỏi thêm. Người trả lời máy đề nghị đọc số thẻ hoặc tên của người bị giam. Khi biết chúng tôi gọi để hỏi về vấn đề trục xuất, người này chuyển số máy đến phòng báo chí, nhưng bên kia đường dây là đề nghị để lại tin nhắn qua điện thoại.
Họ đã trả lỗi lầm của mình
Ngay khi nhận được tin anh mình bị trục xuất về Việt Nam, gia đình cô K. nhớ lại những lời kể của ông X. khi còn bị giam giữ để suy ra “anh tôi bị đưa về Việt Nam.” Chiều hôm đó, cô bay về Sài Gòn.
Cũng chính ở đây, cô K. tận mắt chứng kiến những hình ảnh hồi hương không mong đợi, những ánh mắt bỡ ngỡ, lo lắng khi đặt chân lên mảnh đất họ đã rời xa quá lâu, có những người không còn chút ký ức gì. Cô cũng biết đến một tình cảm gọi là tình đồng hương dù họ chưa từng gặp mặt nhau. Đó là The Ba Lô Project – một nhóm thiện nguyện ra đón những người không có thân nhân ở Việt Nam, và giúp đỡ cho họ trong những tuần lễ đầu tiên ở nơi mà từ nay, họ sẽ tập gọi là quê hương.
“Quá khứ của họ đã xong rồi, đừng nhìn về quá khứ nữa. Họ còn có gia đình, con cái. Vậy mà bị đưa đi không một lời từ giã, không một cái ôm. Dù là về đất Mẹ, nhưng đó là nơi hơn 30 năm, 40 năm họ chưa quay về và không còn thân nhân nào bên đó,” cô K. nói, xen lẫn là những quãng lặng nghẹn lời.
“Nếu ai có thân nhân phải đi trình diện hoặc gia hạn thẻ làm việc, đừng mang theo bằng lái, ID, hoặc bất cứ giấy tờ nào liên quan chính phủ, chỉ trừ tờ giấy gia hạn. Vì tất cả giấy tùy thân sẽ bị Sở Di Trú giữ lại hết. Hãy gửi cho người thân một vali nhỏ dạng carry-on, trong đó để vài bộ đồ, thuốc men cần thiết, quan trọng là đồ charge điện thoại,” cô K. ngỏ lời với cộng đồng.
Kalynh Ngô
(Đón đọc phần tiếp theo)
—
Phần 2: Những Người Trở Về Sau 30 Năm Và ‘The Ba Lô Project’
