Hoàng Việt
Bối cảnh: “quyền sử dụng” thay cho quyền sở hữu
Luật Đất đai trao cho Nhà nước quyền thu hồi đất “vì mục đích công”, trong khi nông dân chỉ nắm “quyền sử dụng”. Trên thực tế, cơ chế này mở ra ba vòng lặp quen thuộc: (1) ép giá bồi thường rất thấp, (2) cưỡng chế bằng bộ máy an ninh – hành chính, (3) chuyển nhượng/đấu giá lại với giá cao gấp nhiều lần cho doanh nghiệp “sân sau”. Khi người dân phản kháng, công cụ hình sự (như Điều 331 – “lợi dụng quyền tự do dân chủ”) được sử dụng để bịt miệng.
Dương Nội: chiếc gương phóng đại cơ chế cướp đất
-
Chứng cứ định lượng: Thông báo đấu giá của Trung tâm Phát triển Quỹ đất quận Hà Đông (11/2013) mời đấu giá 72 lô với tổng diện tích ~129.652 m².
-
Đền bù cho nông dân: ~201.600 đ/m² (xấp xỉ 3 tô phở).
-
Giá khởi điểm đấu giá: 31.500.000 đ/m² (gấp ~156 lần).
-
Tổng thu theo giá khởi điểm:
4.084 tỷ đồng (184 triệu USD). -
Tổng tiền đền bù:
26 tỷ đồng (1,2 triệu USD).
→ Chênh lệch khổng lồ này giải thích vì sao cưỡng chế diễn ra bằng mọi giá.
-
-
Những gương mặt tiêu biểu của dân oan Dương Nội
-
Cấn Thị Thêu: nông dân mất đất, thành biểu tượng phản kháng; nhiều lần bị bắt, kết án vì tổ chức, tham gia phản đối thu hồi đất; tiếp tục lên tiếng ngay cả sau khi mãn hạn tù.
-
Trịnh Bá Phương – Trịnh Bá Tư: hai con trai của bà Thêu, vừa là nạn nhân, vừa là “nhà báo công dân”ghi hình – tường thuật hiện trường cưỡng chế, chia sẻ tài liệu ra công luận; nhiều lần bị bắt, kết án.
-
Trịnh Bá Khiêm (chồng bà Thêu) và các hộ dân khác: khiếu kiện nhiều năm, cung cấp hồ sơ, giữ vai trò trụ cột trong mạng lưới dân oan.
-
Dương Nội cho thấy “phương thức”: hạ đền bù – cưỡng chế – đấu giá – trục lợi. Và cũng từ đây, một lớp “nhà báo công dân” xuất hiện, dùng điện thoại, mạng xã hội để lấp khoảng trống thông tin.
Đồng Tâm: đêm 9/1/2020 và nỗi oan ngất trời
-
Diễn biến then chốt: Rạng sáng 9/1/2020, lực lượng công an đông đảo tấn công vào thôn Hoành (xã Đồng Tâm, Mỹ Đức, Hà Nội). Cụ Lê Đình Kình – người đại diện nhóm dân làng khiếu kiện đất Đồng Sênh – bị bắn chết tại nhà. Gần 30 người bị bắt.
-
Xét xử: Tòa sau đó tuyên hai án tử hình đối với Lê Đình Công và Lê Đình Chức, nhiều án tù nặng cho các bị cáo khác. Gia đình nạn nhân và nhiều quan sát độc lập coi đây là một vụ án oan – xử nặng để răn đe, trong bối cảnh tranh chấp nguồn gốc đất và quy trình cưỡng chế còn rất nhiều điểm mờ.
Những người đưa sự thật ra ánh sáng
-
“Nhà báo công dân” Dương Nội (Cấn Thị Thêu – Trịnh Bá Phương – Trịnh Bá Tư…): phát trực tiếp, lưu trữ tài liệu, kết nối nhân chứng, trở thành nguồn tin thay cho báo chí chính thống khi khu vực cưỡng chế bị khóa truyền thông.
-
Phạm Đoan Trang và nhiều nhà báo/nhà hoạt động độc lập khác: biên tập, hệ thống hóa dữ liệu, viết phân tích pháp lý – nhân quyền.
-
Nhóm Hành động vì Đồng Tâm: tổng hợp tài liệu, phỏng vấn nhân chứng, biên soạn Báo Cáo Đồng Tâm (tiếng Việt – tiếng Anh) gửi tới truyền thông và các tổ chức quốc tế, giúp thế giới lần đầu nhìn thấy một bức tranh khác so với tường thuật một chiều từ cơ quan công an.
-
Câu lạc bộ Nhà báo Tự do: sản xuất phim “Nỗi đau mất đất” (link bạn cung cấp: https://youtu.be/mKRT0Lwct6U?si=K9DBbo-MCIwniKtW), tái hiện con đường từ cánh đồng đến vành móng ngựa và ngục tù – một tài liệu trực quan cho công chúng quốc tế.
Cái giá của sự thật là án tù, sách nhiễu, phong tỏa thông tin. Nhưng cũng nhờ những nỗ lực đó, hồ sơ Dương Nội – Đồng Tâm vượt khỏi biên giới, được ghi nhận trong các báo cáo nhân quyền và hồ sơ vận động quốc tế.
Một timeline rút gọn
-
2013: Hà Đông ban hành thông báo đấu giá 72 lô đất ở Dương Nội, hé lộ mức chênh đền bù – đấu giá “khủng khiếp”.
-
2014–2018: Làn sóng biểu tình – bắt bớ Dương Nội; bà Cấn Thị Thêu và các con Phương, Tư nhiều lần bị bắt.
-
2017–2019: Căng thẳng đất Đồng Sênh (Đồng Tâm) leo thang; người dân thu thập hồ sơ, đòi đối thoại.
-
09/01/2020: Đột kích Đồng Tâm; cụ Lê Đình Kình bị bắn chết; hàng chục người bị bắt.
-
2020–2021: Xét xử, tuyên hai án tử hình (Lê Đình Công, Lê Đình Chức) và nhiều án nặng; các nhà hoạt động hỗ trợ thông tin bị bắt trong những đợt truy quét sau đó.
-
2020–nay: Báo Cáo Đồng Tâm, phim tài liệu và các bản điều tra độc lập được phổ biến ra quốc tế; các kiến nghị nhân quyền tiếp tục được gửi tới LHQ và đối tác song phương.
Vì sao đây là “vấn đề hệ thống”?
-
Thiết kế pháp lý: Quyền sở hữu đất thuộc Nhà nước + thủ tục hành chính thiếu minh bạch → tạo “vùng xám” cho thu hồi – định giá – tái phân phối.
-
Lợi ích nhóm: Kết nối chính quyền – doanh nghiệp “sân sau” → đất nông nghiệp biến thành dự án, chênh lệch địa tô rơi vào tay một thiểu số.
-
Kiểm soát thông tin: Báo chí nhà nước “độc quyền tường thuật”, còn tiếng nói độc lập bị hình sự hóa bằng Điều 331.
-
Thiếu cơ chế kiểm tra độc lập: Không có bồi thẩm đoàn, không có tòa đất đai độc lập, thiếu giám sát nghị viện hiệu quả.
Kiến nghị tối thiểu
-
Cải cách Luật Đất đai theo nguyên tắc: minh bạch quy trình thu hồi – định giá; đền bù sát giá thị trường; trưng cầu dân ý cộng đồng bị ảnh hưởng; ưu tiên tái định cư – phục hồi sinh kế.
-
Bảo đảm tự do báo chí và quyền giám sát của công dân; chấm dứt sử dụng Điều 331 để trừng phạt người đưa tin.
-
Điều tra độc lập cái chết của cụ Lê Đình Kình, rà soát bản án Đồng Tâm theo chuẩn mực tố tụng công bằng; bảo đảm quyền kháng cáo hữu hiệu, xem xét giảm/huỷ các mức án tử hình nếu có vi phạm nghiêm trọng thủ tục.
-
Bảo vệ người bảo vệ quyền đất đai (land rights defenders): chấm dứt sách nhiễu, trả tự do cho những người bị bỏ tù vì hoạt động ôn hòa.
Kết
Dương Nội và Đồng Tâm không phải hai sự kiện rời rạc. Chúng là hai mốc phơi bày cùng một cỗ máy: tước đoạt đất đai – bịt miệng người phản kháng – dựng một câu chuyện chính thống. Và chính sự kiên cường của dân oan, cùng lòng dũng cảm của các nhà báo/nhà hoạt động độc lập, đã biến những hồ sơ địa phương thành vấn đề nhân quyền quốc tế.
Phim tài liệu Nỗi đau mất đất và Báo Cáo Đồng Tâm là lời nhắc: khi công lý bị bóp nghẹt, sự thật vẫn có đường ra ánh sáng—nhờ những con người dám trả giá để nói điều đúng.
