Việt Nam một lần nữa sẽ phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng điện năng trong năm nay?

Cù Tuấn

– Cù Tuấn biên dịch phân tích của Nikkei Asia.

Tóm tắt: Một ‘sai lầm về bố cục’ có nguy cơ khiến khủng hoảng điện năng của Việt Nam sẽ bị lặp lại.

Khi khu vực Đông Nam Á chuẩn bị đối phó với đợt nắng nóng chưa từng có trong mùa hè này, có mối lo ngại ngày càng tăng rằng Việt Nam có thể phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng điện năng nữa trong năm nay.

Hiện tượng “nóng lên toàn cầu” đã xuất hiện rõ trên toàn khu vực, với nhiệt độ tăng vọt lên trên 40 độ C ở Thái Lan vào tháng trước. Mặc dù tháng 4 thường là tháng nóng nhất trên toàn Thái Lan, nhưng nắng nóng năm nay có vẻ gay gắt bất thường.

Ở Việt Nam, nhiệt độ là khác nhau giữa các thành phố do hình dáng kéo dài của đất nước này: Đường bờ biển trải dài hơn 3.000 km, từ bắc xuống nam, dọc theo rìa phía đông của bán đảo Đông Dương. Hà Nội là thủ đô duy nhất ở Đông Nam Á có bốn mùa, nhưng dự kiến sẽ có mùa hè nóng hơn nhiều trong năm nay. Nhu cầu điện năng hiện đang tăng cao ở thành phố này và các nơi khác.

Vào tháng 5 và tháng 6 năm ngoái, tình trạng thiếu điện đã gây ra tình trạng mất điện tràn lan ở miền bắc Việt Nam. Một cuộc khảo sát với khoảng 100 công ty sản xuất thuộc Phòng Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản tại đây, cho thấy tổng thiệt hại là 17 triệu USD do phải ngừng hoạt động sản xuất khẩn cấp và tuân thủ các yêu cầu của chính phủ Việt Nam về các bước quyết liệt để bảo tồn điện năng.

Nhiều công ty được khảo sát đã chia sẻ những câu chuyện về việc mất điện ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của họ như thế nào. Một công ty được khảo sát cho biết: “Cứ ba ngày thì mất điện hai ngày một lần. Thông báo cắt điện chỉ được đưa ra trước 30 phút, không kịp thời ứng phó, gây ra sự hư hỏng của thiết bị và quá trình sản xuất”, một người khác cho hay.

Thủ tướng Việt Nam Phạm Minh Chính đã cam kết sẽ ngăn chặn một cuộc khủng hoảng điện năng nữa trong năm nay. Ông đã ra lệnh cho Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), công ty độc quyền điện lực của Việt Nam, đảm bảo điều này không xảy ra nữa. Tình trạng thiếu điện năm ngoái chủ yếu do sự kết hợp của El Nino khiến mực nước tại các đập thủy điện của Việt Nam giảm mạnh và hàng loạt sự cố thiết bị và thiếu nhiên liệu xảy ra tại các nhà máy nhiệt điện than. Nhưng đằng sau những yếu tố chỉ xảy ra một lần đó ẩn chứa một vấn đề sâu xa mang tính cơ cấu.

Vấn đề thể hiện ở việc liên tục trì hoãn việc xây dựng Quy hoạch tổng thể phát triển điện lực quốc gia lần thứ 8 (PDP8) của Việt Nam, trong đó đưa ra các hướng dẫn phát triển cơ sở hạ tầng điện từ năm 2021 đến năm 2030. Kế hoạch chi tiết này nêu rõ công suất phát điện và cơ cấu năng lượng của toàn Việt Nam cho tới năm 2030, đã không được phê duyệt cho đến tháng 5 năm ngoái. Việc phê duyệt giai đoạn thực hiện, bao gồm danh sách các dự án nhà máy điện và đường dây truyền tải, tiếp tục bị trì hoãn đến tháng 4 năm nay, tạo ra khoảng cách gần ba năm rưỡi so với thời điểm kết thúc kế hoạch năng lượng trước đó.

Sự chậm trễ này có thể bắt nguồn từ hội nghị khí hậu COP26 của Liên Hợp Quốc ở Glasgow, Scotland, vào tháng 11 năm 2021 và cam kết sớm của ông Chính. Tại hội nghị thượng đỉnh trên, ông Chính đã công bố mục tiêu của Việt Nam là đạt được mức phát thải khí nhà kính bằng 0 vào năm 2050.

Một nguồn tin kinh doanh Nhật Bản quen thuộc với vấn đề này cho biết: “Có vẻ như ông Chính đã đưa ra cam kết trên như một động thái chính trị mà không có sự tham vấn đầy đủ với Tập đoàn Điện lực Việt Nam hoặc các bộ ngành liên quan”.

Việc xây dựng PDP8 bị trì hoãn do đại dịch, nhưng bản dự thảo của nó đã được công bố vào tháng 2 năm 2021, chín tháng trước thông báo của Chính phủ tại Hội nghị thượng đỉnh của Liên Hợp quốc trên. Thực hiện cam kết của Chính phủ, Bộ Công thương và các cơ quan chính phủ khác đã gấp rút điều chỉnh lại toàn bộ kế hoạch. Nhưng điều đó không hề dễ dàng vì giờ đây chính phủ sẽ phải gia hạn kế hoạch cho 30 năm tới, thay vì 10 năm như các kế hoạch phát triển điện lực thông thường.

Các nhà kỹ trị nhanh chóng đưa ra một lộ trình, xem xét đến mức tăng trưởng điện dự báo của Việt Nam. Kế hoạch đã sửa đổi kêu gọi tăng công suất phát điện từ 7 đến 9 lần vào năm 2050, đồng thời loại bỏ dần việc sản xuất nhiệt điện thông qua việc đốt than, vốn là nguồn năng lượng chính của Việt Nam cùng với thủy điện. Kế hoạch này cũng đưa các nguồn năng lượng tái tạo như gió và năng lượng mặt trời chiếm 70% tổng công suất phát điện.

Nhưng chính phủ Việt Nam cũng phải làm cho kế hoạch mới tương thích với kế hoạch cũ và giải thích cách nó sẽ bù đắp những thiếu hụt về năng lượng tái tạo, vốn phụ thuộc vào thời tiết, bằng các nguồn năng lượng ổn định, chẳng hạn như nhiệt điện chạy bằng khí đốt. Những trở ngại này khiến kế hoạch trên phải điều chỉnh lại sáu lần và giai đoạn thực hiện chỉ được công bố một năm sau khi bức tranh tổng thể được công bố tới công chúng.

Do không có chương trình cấp quốc gia, việc xây dựng cơ sở hạ tầng bị đình trệ, trong khi nhu cầu điện tại Việt Nam tiếp tục tăng hơn 10% mỗi năm. Khoảng trống này chính là nguyên nhân tiềm ẩn dẫn đến tình trạng thiếu điện trầm trọng xảy ra ở Việt Nam năm ngoái.

Bất chấp những vấn đề có thể thấy trước này, tại sao chính phủ của ông Chính lại quyết định nâng tiêu chuẩn cao như vậy đối với các mục tiêu về khí hậu của mình? Có ba lý do có thể lý giải việc này.

Thứ nhất, chính phủ Việt Nam mong muốn thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài. Nếu tỏ ra miễn cưỡng trong việc đón nhận một tương lai không có carbon, Việt Nam có thể bị loại ra khỏi danh sách điểm đến đầu tư. Quốc gia Đông Nam Á này rất coi trọng việc mở rộng quan hệ kinh tế với Liên minh châu Âu, nơi họ đã đạt được thỏa thuận thương mại tự do vào năm 2020, trước các đối thủ trong khu vực. Không quá khó khi cho rằng Việt Nam, bằng cách giữ lập trường chủ động trong quá trình chuyển đổi xanh, đã tìm cách mở rộng vị trí dẫn đầu so với các nước láng giềng.

Thứ hai, Việt Nam đã cố gắng tận dụng các khoản đầu tư loại bỏ cacbon để tăng cường khả năng phục hồi kinh tế sau đại dịch. Ken Koyama, giám đốc điều hành cấp cao của Viện Kinh tế Năng lượng Nhật Bản, cho biết: “Thỏa thuận Xanh Châu Âu của EU được công bố vào năm 2019 đã xác định việc loại bỏ cacbon là một chiến lược tăng trưởng. Việt Nam có thể đã lấy cảm hứng từ đó”.

Thứ ba, Thủ tướng Phạm Minh Chính nhậm chức chỉ sáu tháng trước COP26. Đứng thứ ba trong hệ thống phân cấp của Đảng Cộng sản, Thủ tướng có truyền thống lãnh đạo chính sách kinh tế. Ông Chính rõ ràng rất mong muốn thể hiện khả năng lãnh đạo của mình, cả trên bình diện trong nước và quốc tế.

Chính “sai lầm về thành phần” này – trong đó các quyết định riêng lẻ được đưa ra vì những lý do hợp lý thì lại là không hợp lý về nguyên tắc tập thể lãnh đạo – đã tạo ra khoảng trống trong hoạch định chính sách phát triển điện lực của Việt Nam và cuối cùng gây ra tình trạng cắt điện luân phiên vào năm ngoái.

Mặc dù đã hoàn tất quy hoạch điện năng nhưng Việt Nam vẫn chưa thoát khỏi khó khăn. Có một vấn đề là nhiều chuyên gia vẫn lo lắng về lợi tức đầu tư liên quan đến năng lượng ở nước này. Chính phủ Việt Nam, vì lo ngại về nợ công ngày càng tăng, đã chỉ ra rằng đầu tư tư nhân sẽ phải chi trả phần lớn trong số 134,7 tỷ USD cần thiết cho các dự án điện cho đến năm 2030, nhưng khung pháp lý cho các dự án trên vẫn chưa đầy đủ. Hơn nữa, giá điện ở Việt Nam chỉ bằng khoảng một nửa so với Thái Lan, điều này có lợi cho các công ty sản xuất dùng điện nhưng lại gây khó khăn cho các công ty sản xuất điện.

Nhờ nỗ lực khử cacbon đầy tham vọng, Việt Nam đã được chọn – sau Nam Phi và Indonesia – làm đối tác trong chương trình Đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng, một khuôn khổ hỗ trợ quá trình chuyển đổi xanh của các quốc gia mới nổi bằng nguồn vốn từ các quốc gia công nghiệp lớn. Tuy nhiên, công ty điện gió ngoài khơi Orsted của Đan Mạch đã hủy kế hoạch phát triển tại Việt Nam vào tháng 10 năm 2023 với lý do thiếu minh bạch. Trừ khi Việt Nam đưa ra một viễn cảnh tốt hơn về cách các nhà đầu tư có thể thu hồi tiền đầu tư, quốc gia này sẽ không dễ dàng thu hút được sự hỗ trợ của nước ngoài cho các dự án năng lượng của mình.

Một trở ngại khác đối với ngành điện là sự đấu đá nội bộ của Đảng Cộng sản. Hồi tháng 3, Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng bị cách chức vì vi phạm kỷ luật đảng, Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ hồi đầu tháng này cũng vậy. Các cựu quan chức cấp cao của Bộ Công nghiệp và Tập đoàn Điện lực Việt Nam cũng đã bị điều tra về cáo buộc phê duyệt các dự án điện trái phép.

Các nhà quan sát cho biết, với việc Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng, người kiến tạo chiến dịch chống tham nhũng của Việt Nam, dự kiến sẽ nghỉ hưu tại đại hội đảng tiếp theo vào năm 2026, công cuộc tranh giành quyền lực về việc ai sẽ là người lãnh đạo cao nhất đang ngày càng gay gắt.

Ryo Ikebe, giáo sư tại Đại học Senshu của Nhật Bản, cho biết: “Ngành điện, được coi là quan trọng đối với sự phát triển kinh tế của Việt Nam, thường gắn liền với tham nhũng. Vì các quan chức có thể bị Đảng buộc tội [vì tham nhũng] vài năm sau đó, nên sự trì trệ sẽ không thể tránh khỏi trong quá trình ra quyết định liên quan đến phê duyệt và cấp phép các dự án điện cho đến khi thông tin về ban lãnh đạo Đảng nhiệm kỳ tiếp theo trở nên rõ ràng.”

Một số nhà phê bình cho rằng lộ trình khử carbon được nêu trong PDP8 ngay từ đầu là không thực tế. Trong khi đường bờ biển dài của Việt Nam có vẻ là nơi lý tưởng để phát triển năng lượng gió, thì các luồng gió hướng tây mạnh mẽ, ổn định mà châu Âu đã tận dụng lại không có. Năng lượng mặt trời cũng phải đối mặt với những thách thức ở Việt Nam do thiếu mặt bằng phù hợp và việc sản lượng giảm sút trong mùa mưa. Hơn nữa, không giống như châu Âu, nền kinh tế đang bùng nổ của đất nước này đồng nghĩa với việc nhu cầu về điện sẽ tiếp tục tăng trong những năm tới.

Với những thay đổi căn bản trong bối cảnh địa chính trị sau cuộc xâm lược Ukraine của Nga và xung đột ở Trung Đông, các nền kinh tế mới nổi như Việt Nam phải thực hiện việc cân bằng phức tạp: vừa phải duy trì tăng trưởng cao, đảm bảo nguồn cung cấp năng lượng đầy đủ và đạt được mục tiêu khử cacbon với nguồn vốn và công nghệ hạn chế. Những thách thức này ngày càng rõ ràng hơn đối với Việt Nam nhờ các cam kết đầy tham vọng – có lẽ là quá tham vọng – về việc trung hòa carbon.