NHƯỜNG

Lao Ta

(Nhân theo dõi các cuộc mạt sát)

Câu chuyện sau đây không chỉ do người thân của tôi kể lại mà nó được lưu truyền khắp một vùng rộng lớn ở quê tôi, trở thành một trong những giai thoại nổi tiếng về cụ nội bốn đời của tôi. Khi lớn, mỗi lần  xuống làng Đ. ăn cỗ, thì bất cứ đứa nào trong anh chị em tôi cũng được hưởng biệt lệ: Thượng lên ngồi mâm nhất với các cụ. Đã là “con cháu cụ thủ Ngang” thì không cần phải theo phép tắc của làng.  Nhất định phải ngồi với các cụ “để chúng tôi coi như đang được ngồi hầu rượu cụ Thủ”. 

Cụ tôi học hành cẩn thận, khá là ưu thời, mẫn thế. Chính vì quá biết thời cuộc, tự lượng được mình mà cụ lui về vui thú với điền viên, không bao giờ màng đến công danh. Khi cụ bà thứ nhất của chúng tôi qua đời, thì cụ nội tôi tục huyền với một cụ bà quê ở làng Đ. Tại làng Đ. thời kỳ đó có cha con Lý trưởng Bá Nghĩa rất tàn ác với dân làng. Bất cứ ai không nghe theo lời của gia đình ông ta, lập tức bị cháy nhà, bị đánh đập, bị ăn cướp ruộng, thậm chí vợ con bị hãm hiếp công khai. Ông ta và con trai lập ra hẳn một đội quân hung dữ, với trang bị đủ loại vũ khí, thành thử không ai dám một lần đối mặt. Tuy là cưới xin ma chay nhà mình, nhưng cha con ông ta chưa đến thì chưa ai được cầm đũa.

Theo lời chính các cụ làng Đ. sau này kể lại với chúng tôi, thì cả làng không ai dám ra đường vào buổi tối và ngày nào cũng có cảnh ai đó bị trói quỳ ngoài sân đình, thân thể đẫm máu. Tai hoạ kéo dài tới hơn một năm thì có vài cụ làm nghề dạy học chạy lên cầu cứu cụ nội tôi, cũng là rể của làng. Các cụ làng Đ. cúi xin cụ tôi có cao kiến gì dạy cho họ để họ có thể trừ bạo ngược, giải thoát cho làng nỗi tai hoạ. Cụ nội tôi chăm chú lắng nghe. Trước khi các cụ làng Đ. ra về, cụ nội tôi bèn lấy bút múa tay viết hai chữ “Suy Nhượng” (dịch nôm ra: Tôi là kẻ yếu nên tôi nhường). Trước sự ngơ ngác của mọi người, cụ tôi bảo:

– Lý Bá là kẻ thất phu chứ chưa phải là kẻ thù. Cha con hắn chẳng bõ xét nhưng còn đồng tộc nhà hắn, đều là lân bang, xóm giềng. Nay giết chúng đi có khác nào vì con chó mà hại đàn cừu, thù oán không biết đến đời nào mới hết, làm sao còn sống nổi với nhau. Nó ngu tối muốn bỏ thiên hạ vào túi thì cứ cho nó bỏ thử một lần xem sao? Chỉ sợ khi đó nó lại quỳ mọp xuống xin được cất bớt gánh nặng cũng nên.

Thế là ngay từ hôm sau, bất cứ ở đâu, từ chiếu cờ ngoài điếm canh hay giữa đám hội hè đông đúc, từ quán cóc góc chợ đến những cuộc tụ bạ chè chén…hễ cứ thấy bóng dáng người nhà Bá Nghĩa là tất cả bèn đứng dậy bỏ đi. Không một lời gây gổ, không một biểu hiện ghét bỏ, giận dữ nhưng quyết không ngồi cùng, không chơi cùng, không ăn cùng, không nói chuyện cùng, không nhìn mặt… Nó giống như một hình thức bất bạo động nhưng theo kiểu ruồng bỏ triệt để bằng thái độ nhún nhường! Cha con Bá Nghĩa không thể vin vào bất cứ cớ gì để gây sự. Tôi nhường thiên hạ cho anh cơ mà! Anh thích bỏ cả thiên hạ vào túi thì đấy, cứ việc lấy. Cha con Bá Nghĩa chẳng khác nào như đang giao đấu với thứ vũ khí mềm như nước. Không gì yếu hơn nước nhưng không gì làm sứt mẻ được nước. Chưa đầy sáu tháng sau, sớm hơn tiên đoàn của cụ nội tôi, điều kỳ diệu không mấy người tin đã xảy ra: Cha con Bá Nghĩa cùng quỳ trước đình làng từ khi mặt trời mọc, đến lúc mặt trời lặn để xin dân làng tha thứ. 

Cụ tôi chỉ tinh thông hơn người ở chỗ xác định đối tượng cần phải trừng phạt là ai. Cho dù là vua hay là chúa thì trước hết vẫn là người làng (lớn hơn là cùng trong cộng đồng đất nước). Người trong làng trước hết phải sống với các phẩm cấp họ mạc, láng giềng, nơi rất nhiều người biết rõ anh ta, từ chân tơ, kẽ tóc, chứ không phải với phẩm cấp quyền lực. Với anh ta thì mất thiên hạ không sợ bằng mất làng! Vì thế khi mọi người nhất loạt nhường anh ta, chả khác gì coi anh ta như một kẻ không thể sống chung, tức là một kẻ chết rồi.

Một điều dễ nhận ra là người biết nhường, bao giờ cũng cao hơn về mặt văn hóa so với kẻ hưởng cái sự nhường ấy.

Nhường không bao giờ đồng nghĩa với hèn yếu, nhu nhược.

Nhường cái gì, trước hết phải có sự thừa thãi cái đó. Kẻ muốn có luôn luôn là kẻ chưa có. Nhường được, tức là biết được cái lẽ mênh mông của tạo hóa trước cái nhỏ nhặt, đáng thương và do đó thảm hại của lòng tham con người.

Đánh mất văn hóa nhường mà biểu hiện hàng ngày là sự nhường nhịn, là nguy cơ lớn nhất dẫn đến sự khô kiệt tình người. Nó thô tục hóa những quan hệ vốn là thiêng liêng như cha con, anh em, vợ chồng, đồng nghiệp, bằng hữu, xóm giềng… Nó làm nảy sinh những vấn đề không thể hiểu nổi mà báo chí đăng tải hàng ngày: Cha con lìa bỏ nhau; anh em tẩm xăng đốt chết nhau vì chia tài sản; đồng nghiệp, dù mang danh trí thức, cũng sẵn sàng nhục mạ nhau bằng những thứ ngôn từ còn hơn cả thuốc độc; hàng xóm quan hệ với nhau hơn kẻ thù chỉ vì cái rặng rào, thậm chí đến mức hàng trăm người bị xô đẩy đến đánh chém, kiện tụng triền miên, vừa hao tài tốn của, vừa làm vỡ vụn truyền thống tắt lửa tối đèn có nhau, nêu gương xấu cho con cháu.

Trong một cộng đồng, khi người ta chỉ hỏi xem quyền lợi của mình nằm ở đâu mà không tự hỏi người khác sẽ sống ra sao, là sự tàn lụi bắt đầu. Khi hai người đối thoại mà người nào cũng chỉ muốn át người kia, thì nhẹ nhất là thành cãi vã. Trong khi, như một hiển nhiên, không bao giờ ta có cuộc sống thực sự nếu thiếu cuộc sống của người khác!

Nhường là cho đi, là cúi thấp xuống, là dung thứ… nhưng tất cả những yếu tố đó lại mặc nhiên – và vĩnh viễn – làm cao lớn con người.

Tạ Duy Anh