Có nên coi người nghiện ma túy là tội phạm hay không?

Tệ nạn ma túy là một trong những vấn đề nhức nhối của xã hội hiện đại, gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng về sức khỏe, kinh tế, và an ninh. Một câu hỏi gây tranh cãi trong nhiều thập kỷ qua là liệu có nên coi người nghiện ma túy là tội phạm hay chỉ đơn thuần là nạn nhân của một căn bệnh cần được hỗ trợ y tế và xã hội. Quan điểm này không chỉ phụ thuộc vào góc nhìn đạo đức mà còn bị ảnh hưởng bởi các yếu tố văn hóa, pháp lý, và khoa học.

Trong bài luận này, tôi sẽ phân tích cơ chế gây nghiện và tái nghiện để làm rõ bản chất của vấn đề, đồng thời so sánh các chính sách của các quốc gia trên thế giới nhằm đưa ra cái nhìn toàn diện về việc có nên hình sự hóa người nghiện ma túy hay không.

Để đánh giá xem người nghiện ma túy có nên bị coi là tội phạm, trước tiên cần hiểu rõ cơ chế sinh học và tâm lý dẫn đến tình trạng nghiện và tái nghiện. Những cơ chế này không chỉ giải thích tại sao người nghiện khó thoát khỏi vòng xoáy ma túy mà còn cung cấp cơ sở để đánh giá tính hợp lý của các biện pháp pháp lý và xã hội.

a. Cơ chế gây nghiện

Nghiện ma túy là một rối loạn não mãn tính, được định nghĩa bởi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) như trạng thái lệ thuộc vào một chất hóa học, khiến người sử dụng không thể ngừng sử dụng dù biết rõ hậu quả tiêu cực. Cơ chế gây nghiện bắt nguồn từ tác động của các chất ma túy lên hệ thần kinh trung ương, đặc biệt là hệ thống dopamine – một chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến cảm giác hưng phấn và khoái cảm.

Khi một người sử dụng ma túy, chẳng hạn như heroin, cocaine, hay methamphetamine, các chất này kích thích não bộ tiết ra lượng lớn dopamine, tạo cảm giác “phê” hoặc hưng phấn mạnh mẽ. Ví dụ, heroin kích hoạt thụ thể opioid trong não, làm tăng dopamine gấp 2-10 lần so với mức bình thường.

Theo thời gian, não bộ thích nghi với sự hiện diện của ma túy bằng cách giảm sản xuất dopamine tự nhiên hoặc giảm số lượng thụ thể dopamine, dẫn đến tình trạng lệ thuộc. Người sử dụng không còn cảm thấy bình thường nếu thiếu ma túy, vì não bộ đã bị “tái cấu trúc” để phụ thuộc vào chất kích thích bên ngoài.

Ngoài yếu tố sinh học, tâm lý cũng đóng vai trò quan trọng. Ma túy thường được sử dụng như một cách để đối phó với căng thẳng, trầm cảm, hoặc cảm giác bất an. Những người có tiền sử gặp khó khăn trong cuộc sống, như lạm dụng trong gia đình hoặc thất bại nghề nghiệp, dễ bị lôi kéo vào việc sử dụng ma túy để tìm kiếm sự an ủi tạm thời. Tuy nhiên, sự an ủi này chỉ là ngắn hạn, và người dùng nhanh chóng rơi vào vòng xoáy nghiện ngập.

b. Cơ chế tái nghiện

Tái nghiện là một thách thức lớn trong việc điều trị nghiện ma túy, với tỷ lệ tái nghiện ở nhiều quốc gia lên đến 70-90% trong vòng một năm sau khi cai nghiện. Cơ chế tái nghiện cũng liên quan đến cả yếu tố sinh học và môi trường.

Về mặt sinh học, não bộ của người nghiện đã bị thay đổi cấu trúc và chức năng sau thời gian dài sử dụng ma túy. Những thay đổi này không dễ dàng phục hồi ngay cả sau khi cai nghiện. Ví dụ, các khu vực như vỏ não trước trán (liên quan đến kiểm soát hành vi) và hạch hạnh nhân (liên quan đến cảm xúc) trở nên nhạy cảm với các kích thích liên quan đến ma túy. Một mùi hương, hình ảnh, hoặc tình huống liên quan đến ma túy có thể kích hoạt cơn thèm thuốc mạnh mẽ, được gọi là “craving”. Đây là lý do tại sao người cai nghiện thường tái sử dụng ma túy khi đối mặt với áp lực hoặc các tác nhân kích thích.

Về mặt môi trường, các yếu tố như sự kỳ thị xã hội, thiếu hỗ trợ từ gia đình, và tiếp xúc với môi trường sử dụng ma túy trước đây làm tăng nguy cơ tái nghiện. Ở Việt Nam, theo thống kê của Bộ Công an, hơn 70% người nghiện tái nghiện sau khi cai nghiện, phần lớn do thiếu sự hỗ trợ tái hòa nhập cộng đồng và áp lực từ môi trường sống. Những người nghiện sau khi cai thường bị xa lánh, không có việc làm ổn định, dẫn đến cảm giác tuyệt vọng và quay lại sử dụng ma túy.

c. Ý nghĩa đối với việc hình sự hóa

Cơ chế gây nghiện và tái nghiện cho thấy người nghiện ma túy không hoàn toàn kiểm soát được hành vi của mình. Tình trạng nghiện không chỉ là vấn đề ý chí mà còn là một rối loạn y khoa phức tạp. Do đó, việc coi người nghiện là tội phạm có thể không giải quyết được gốc rễ vấn đề, mà thậm chí còn làm trầm trọng thêm tình trạng tái nghiện do sự kỳ thị và cách ly xã hội. Tuy nhiên, những người ủng hộ hình sự hóa lập luận rằng việc sử dụng ma túy thường dẫn đến các hành vi phạm tội khác, như trộm cắp, bạo lực, hoặc buôn bán ma túy, do đó cần biện pháp mạnh tay để bảo vệ cộng đồng.

a. Lập luận ủng hộ hình sự hóa

Những người ủng hộ việc coi người nghiện ma túy là tội phạm cho rằng hành vi sử dụng ma túy trái phép là một lựa chọn cá nhân và gây nguy hại cho xã hội. Tại Việt Nam, Đại biểu Quốc hội Dương Khắc Mai đã nhấn mạnh rằng nếu không hình sự hóa hành vi sử dụng ma túy, người nghiện có thể tiếp tục sống chung trong cộng đồng, tiềm ẩn nguy cơ gây mất an ninh trật tự, đe dọa đến sự an toàn của người dân, đặc biệt là trẻ em và người già. Theo thống kê của Bộ Công an, cả nước hiện có hơn 240.000 người nghiện ma túy, trong đó hơn 70% là tái nghiện, cho thấy sự cần thiết của các biện pháp mạnh mẽ hơn để kiểm soát vấn đề.

Hơn nữa, ma túy là nguồn gốc của nhiều loại tội phạm khác, như cướp giật, giết người, và gây rối trật tự công cộng. Việc hình sự hóa có thể giúp cách ly người nghiện khỏi các yếu tố kích thích tái nghiện, đồng thời tạo áp lực để họ tham gia các chương trình cai nghiện bắt buộc. Dự thảo sửa đổi Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 2025 đề xuất phạt tù từ 2-3 năm đối với người sử dụng ma túy trái phép trong thời gian cai nghiện hoặc đã từng cai nghiện, với mức phạt tăng lên 3-5 năm nếu tái phạm. Các nhà lập pháp cho rằng biện pháp này không chỉ nhằm trừng phạt mà còn để bảo vệ xã hội và hỗ trợ người nghiện tái hòa nhập.

b. Lập luận phản đối hình sự hóa

Ngược lại, nhiều ý kiến cho rằng việc hình sự hóa người nghiện ma túy là không nhân văn và không hiệu quả. Người nghiện ma túy thường là nạn nhân của hoàn cảnh, thiếu hiểu biết, hoặc các vấn đề tâm lý, hơn là tội phạm có chủ đích.

Theo định nghĩa của WHO, nghiện ma túy là một rối loạn y khoa, cần được điều trị bằng các biện pháp y tế và tâm lý, thay vì trừng phạt hình sự. Việc giam giữ người nghiện có thể làm gia tăng sự kỳ thị, cản trở quá trình tái hòa nhập, và làm trầm trọng thêm các vấn đề tâm lý, từ đó tăng nguy cơ tái nghiện.

Hơn nữa, hình sự hóa có thể làm cạn kiệt nguồn lực của hệ thống tư pháp và nhà tù, vốn đã quá tải ở nhiều quốc gia. Ở Việt Nam, các cơ sở cai nghiện thường xuyên gặp khó khăn về cơ sở vật chất và nhân lực, dẫn đến hiệu quả cai nghiện thấp. Thay vì hình sự hóa, việc đầu tư vào các chương trình giáo dục, phòng ngừa, và hỗ trợ tái hòa nhập có thể mang lại kết quả bền vững hơn. Ví dụ, các chương trình điều trị bằng methadone (thuốc thay thế opioid) đã được chứng minh là hiệu quả trong việc giảm tỷ lệ tái nghiện ở nhiều quốc gia, nhưng tại Việt Nam, chương trình này vẫn chưa được triển khai rộng rãi.

c. Tìm kiếm sự cân bằng

Cả hai quan điểm trên đều có những điểm hợp lý. Hình sự hóa có thể cần thiết trong một số trường hợp, đặc biệt đối với những người nghiện có hành vi phạm tội nghiêm trọng hoặc tái phạm nhiều lần. Tuy nhiên, việc áp dụng các biện pháp trừng phạt cần đi đôi với hỗ trợ y tế và xã hội để đảm bảo hiệu quả lâu dài. Một cách tiếp cận toàn diện, kết hợp giữa quản lý hành chính, điều trị y tế, và hỗ trợ tái hòa nhập, có thể là giải pháp tốt hơn so với việc chỉ tập trung vào hình sự hóa.

Để hiểu rõ hơn về việc có nên coi người nghiện ma túy là tội phạm, việc so sánh các chính sách của các quốc gia trên thế giới sẽ cung cấp góc nhìn đa chiều về cách tiếp cận vấn đề này.

Tại Việt Nam, theo Bộ luật Hình sự năm 2015, người nghiện ma túy không bị coi là tội phạm chỉ vì tình trạng nghiện, nhưng họ có thể bị xử phạt hành chính hoặc đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc nếu vi phạm các quy định về phòng chống ma túy. Tuy nhiên, dự thảo sửa đổi Bộ luật Hình sự năm 2025 đề xuất hình sự hóa hành vi sử dụng ma túy trái phép đối với những người đang hoặc đã từng cai nghiện, với mức phạt tù từ 2-5 năm. Chính sách này phản ánh quan điểm cứng rắn, coi ma túy là mối đe dọa lớn đối với an ninh xã hội. Tuy nhiên, hiệu quả của các chương trình cai nghiện ở Việt Nam còn hạn chế, với tỷ lệ tái nghiện cao do thiếu hỗ trợ sau cai nghiện và sự kỳ thị xã hội.

Bồ Đào Nha là một ví dụ điển hình về cách tiếp cận nhân văn đối với vấn đề nghiện ma túy. Từ năm 2001, Bồ Đào Nha đã phi hình sự hóa việc sử dụng tất cả các loại ma túy, thay vào đó chuyển hướng sang điều trị y tế và hỗ trợ xã hội. Người sử dụng ma túy bị bắt sẽ được đưa đến các ủy ban tư vấn, nơi họ được đánh giá và hướng dẫn tham gia các chương trình cai nghiện tự nguyện hoặc điều trị tâm lý. Kết quả là, tỷ lệ tử vong do ma túy ở Bồ Đào Nha giảm đáng kể, từ 80 ca vào năm 2001 xuống còn 6 ca vào năm 2017. Tỷ lệ lây nhiễm HIV liên quan đến ma túy cũng giảm mạnh, và số lượng người tham gia điều trị methadone tăng lên đáng kể.

Tại Hoa Kỳ, chính sách về ma túy thay đổi theo từng bang, nhưng nhìn chung vẫn có xu hướng hình sự hóa. Người sử dụng ma túy có thể bị bắt và phạt tù, đặc biệt nếu họ vi phạm các quy định liên quan đến sở hữu hoặc phân phối ma túy.

Tuy nhiên, một số bang như Oregon đã bắt đầu phi hình sự hóa việc sở hữu ma túy với số lượng nhỏ từ năm 2020, tập trung vào điều trị thay vì trừng phạt. Kết quả ban đầu cho thấy sự gia tăng trong việc tiếp cận các chương trình điều trị, nhưng vẫn còn tranh cãi về việc liệu phi hình sự hóa có làm gia tăng sử dụng ma túy hay không.

Thái Lan từng áp dụng chính sách cứng rắn với ma túy, bao gồm cả việc hình sự hóa người nghiện. Tuy nhiên, từ năm 2022, Thái Lan đã phi hình sự hóa việc sử dụng cần sa và chuyển hướng sang các biện pháp y tế đối với người nghiện các loại ma túy khác. Tuy nhiên, các chương trình hỗ trợ cai nghiện ở Thái Lan vẫn còn hạn chế, dẫn đến tỷ lệ tái nghiện cao.

Các nước Bắc Âu như Na Uy và Thụy Điển kết hợp giữa phi hình sự hóa và hỗ trợ xã hội. Người nghiện ma túy được xem như bệnh nhân, được cung cấp các chương trình điều trị miễn phí và hỗ trợ tái hòa nhập. Thụy Điển đặc biệt chú trọng vào các chính sách phúc lợi, giúp người nghiện có việc làm và nhà ở sau cai nghiện, từ đó giảm nguy cơ tái nghiện.

Dựa trên phân tích cơ chế gây nghiện, tái nghiện và so sánh các chính sách quốc gia, có thể thấy rằng việc hình sự hóa người nghiện ma túy không phải là giải pháp tối ưu. Thay vào đó, một cách tiếp cận toàn diện, lấy con người làm trung tâm, sẽ hiệu quả hơn. Dưới đây là một số đề xuất:

a. Tăng cường giáo dục và phòng ngừa: Đẩy mạnh tuyên truyền về tác hại của ma túy, đặc biệt trong giới trẻ, để ngăn chặn việc sử dụng ma túy từ sớm. Các chương trình giáo dục cần được triển khai ở trường học, cộng đồng, và qua các phương tiện truyền thông.

b. Cải thiện hệ thống cai nghiện: Đầu tư vào cơ sở vật chất, nhân lực, và các phương pháp điều trị hiện đại như methadone hoặc buprenorphine. Các chương trình này cần được triển khai rộng rãi và dễ tiếp cận.

c. Hỗ trợ tái hòa nhập: Xây dựng các chương trình hỗ trợ việc làm, nhà ở, và tư vấn tâm lý cho người sau cai nghiện để giảm nguy cơ tái nghiện. Cộng đồng cần thay đổi thái độ, tránh kỳ thị người nghiện để giúp họ tái hòa nhập.

d. Kết hợp giữa quản lý và điều trị: Thay vì hình sự hóa, có thể áp dụng các biện pháp quản lý hành chính đối với người sử dụng ma túy trái phép, kết hợp với tư vấn và điều trị y tế, như mô hình của Bồ Đào Nha.

e. Học hỏi từ quốc tế: Việt Nam có thể tham khảo mô hình phi hình sự hóa của Bồ Đào Nha và các nước Bắc Âu, đồng thời kết hợp với thực tế văn hóa và kinh tế trong nước để xây dựng chính sách phù hợp.

Việc có nên coi người nghiện ma túy là tội phạm hay không là một vấn đề phức tạp, đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng giữa bảo vệ an ninh xã hội và hỗ trợ nhân văn cho người nghiện. Cơ chế gây nghiện và tái nghiện cho thấy nghiện ma túy không chỉ là vấn đề ý chí mà còn là một rối loạn y khoa cần được điều trị.

So sánh các chính sách quốc gia cho thấy phi hình sự hóa, kết hợp với hỗ trợ y tế và xã hội, thường mang lại kết quả tốt hơn so với trừng phạt. Việt Nam cần một cách tiếp cận toàn diện, lấy con người làm trung tâm, để không chỉ giảm thiểu tác hại của ma túy mà còn giúp người nghiện tái hòa nhập và xây dựng một xã hội lành mạnh hơn.