Biên bản Ghi nhớ Budapest 1994: Một lời hứa bị phản bội

Trích đoạn sắc sảo từ nhà hoạt động đối lập Nga Ilya Yashin – hiện đang bị cầm tù bởi chế độ Putin vì phản đối cuộc chiến xâm lược Ukraine. Dưới đây là phân tích của tôi về vấn đề bảo đảm an ninh cho Ukraine, đặt trong bối cảnh lịch sử (Biên bản Ghi nhớ Budapest 1994), hiện tại (cuộc chiến Nga–Ukraine), và tương lai (các phương án an ninh khả thi).

1. Biên bản Ghi nhớ Budapest 1994: Một lời hứa bị phản bội

Nội dung chính:

Biên bản Ghi nhớ Budapest được ký vào ngày 5/12/1994 giữa Ukraine, Nga, Mỹ và Anh – đổi lại việc Ukraine từ bỏ toàn bộ kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba thế giới, các bên ký kết cam kết:

• Tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine.

• Không sử dụng vũ lực hay đe dọa vũ lực chống lại Ukraine.

• Không sử dụng vũ khí hạt nhân nhằm vào Ukraine.

• Tham vấn ngay lập tức nếu có tình huống đe dọa Ukraine.

Tuy nhiên, đến năm 2014, Nga đã xâm lược và sáp nhập bán đảo Crimea, sau đó khởi động chiến tranh ủy nhiệm tại Donbass – vi phạm trắng trợn biên bản này.

➡️ Bài học: Không có cơ chế ràng buộc pháp lý hay trừng phạt cụ thể nào khiến Nga phải tuân thủ. Putin coi đó chỉ là “tờ giấy lộn”.

2. Các lựa chọn an ninh cho Ukraine trong tương lai

Dựa trên phân tích của Yashin (và đồng thuận của nhiều chuyên gia quốc tế), ba kịch bản bảo đảm an ninh khả thi cho Ukraine là:

✅ 1. Ukraine gia nhập NATO

• Ưu điểm: Điều 5 của Hiến chương NATO là cam kết vững chắc: “tấn công một là tấn công tất cả”.

• Trở ngại: Một số quốc gia NATO (như Hungary, Slovakia) e ngại về việc lôi kéo liên minh vào xung đột trực tiếp với Nga. Ngoài ra, NATO không thể kết nạp quốc gia đang trong tình trạng chiến tranh.

• Tình hình hiện tại: Mỹ và châu Âu đang tranh luận về “bảo đảm an ninh kiểu NATO” – nhưng chưa có hành lang pháp lý rõ ràng nào tương đương với Điều 5.

✅ 2. Thành lập quân đội chung EU, có Ukraine tham gia

• Tầm nhìn lâu dài: Một liên minh phòng thủ châu Âu, độc lập với NATO, nhưng có sự phối hợp – với Ukraine là thành viên hoặc đối tác then chốt.

• Lợi thế: Dễ được chấp thuận bởi các nước EU thân Ukraine như Ba Lan, Baltic, CH Séc, Đức, Pháp…

• Thách thức: Phải thay đổi Hiệp ước EU, đòi hỏi đồng thuận cao, ngân sách lớn và cơ cấu chỉ huy thống nhất.

✅ 3. Thay đổi chế độ tại Nga

• Lý tưởng: Một nước Nga hậu-Putin, dân chủ, không bá quyền, từ bỏ chủ nghĩa đế quốc.

• Thực tế: Hiện tại viễn cảnh này rất mờ mịt. Nhưng đây là điều kiện duy nhất đảm bảo hòa bình bền vững lâu dài cho Ukraine, Moldova, Baltic, và cả Trung Á.

Điểm mấu chốt: Không thể lặp lại sai lầm năm 1994

• Ký một bản cam kết mà không có cơ chế cưỡng chế và không có sự ràng buộc pháp lý quốc tế là vô nghĩa.

• Mọi giải pháp “giống như NATO” hay “bắt tay danh dự” với Trump hoặc Putin đều chỉ là trò hề nếu không được luật hóa và kiểm soát bởi liên minh quốc tế nghiêm túc.

Dự báo: Con đường gian nan, nhưng không thể thoái lui

• NATO sẽ không kết nạp Ukraine ngay, nhưng sẽ gia tăng bảo đảm quốc phòng, vũ khí, và chia sẻ tình báo – đồng thời bố trí lực lượng NATO ở Ba Lan, Romania, Baltic để răn đe.

• Châu Âu đang chủ động hơn: Đức và Pháp dần thoát khỏi sự phụ thuộc vào Mỹ và cân nhắc cơ chế tự vệ riêng.

• Nga có thể đình chiến tạm thời, nhưng vẫn nuôi tham vọng tái xâm lược khi có cơ hội.

• Ukraine hiểu rằng chỉ có tự lực cánh sinh + liên minh ràng buộc pháp lý mới là con đường sống còn.

Kết luận

Như Ngoại trưởng Ba Lan Sikorski từng nói: “Chúng tôi đã từng trao cho Ukraine sự bảo đảm. Và khi Ukraine cần chúng, chúng đã không còn ở đó.” Để điều đó không lặp lại, cộng đồng quốc tế không thể để một lần nữa hy sinh Ukraine cho những tính toán chiến lược thiển cận, hoặc vì những thỏa thuận kiểu thương nhân.

Hòa bình không thể được xây dựng trên sự phản bội. Chủ quyền không thể là món hàng mặc cả. Và an ninh không thể dựa vào những bàn tay đã từng xé bỏ lời hứa.