Khái niệm phản biện xã hội rất hay được nhắc đến gần đây và được coi là một thước đo để đánh giá mức độ dân chủ của xã hội.
Nói như ông Nguyễn Trần Bạt: “Trong mỗi một xã hội bao giờ cũng có nhiều nhóm lợi ích khác nhau. Các nhóm lợi ích bao giờ cũng có nhu cầu hành động vì một mục tiêu nào đó. Nhưng trên mỗi khía cạnh hay mỗi lĩnh vực của đời sống bao giờ cũng có những cách lý giải khác nhau… Phản biện tạo ra một giai đoạn đệm cho quá trình hành động tự nhiên của các nhóm lợi ích, đó là giai đoạn thảo luận và thỏa thuận. Phản biện làm cho các hành vi chính trị, kinh tế và xã hội trở nên ít chủ quan hơn, tức là sự xung đột của các nhóm lợi ích đã được điều chỉnh thông qua thảo luận và thoả thuận.”
Dân dã, ta cứ gọi là “dân biết, dân bàn, dân kiểm tra”. Gần đây ở ta có mấy vụ khá nóng.
Đầu tiên là các sự kiện liên quan đến BOT. Trên thế giới, người ta hiểu BOT là một phần mềm có thể chạy tự động trên Internet. Còn ở Việt Nam, BOT đồng nghĩa với Cai Lậy. Nhà nước giao quyền, công ty bỏ tiền làm đường rồi thu phí của dân đi qua, thu đủ thì trả lại đường cho nhà nước. Trong vụ này, dân biết rất ít, bao giờ ký hợp đồng, ai là chủ đầu tư, điều khoản thế nào, tất cả mù tịt, may ra chỉ biết tổng mức đầu tư, và vì thế cũng chẳng có gì mà bàn. Thế mà dân vẫn biết cách kiểm tra rất hay, cứ từ tốn trả từng đồng cho đến bao giờ đủ tiền phí, làm cho các trạm BOT tắc nghẽn. Mà tắc nghẽn thì công ty cũng chẳng thu được đồng nào. Thế là phải xem xét lại từ đầu. Chưa biết các nhà đầu tư tính thế nào.
Những tưởng dân chỉ quan tâm đến mấy chuyện tiền lẻ, lặt vặt, sát sườn. Hóa ra học thuật cao siêu cũng hấp dẫn dân không kém.
Đến hẹn lại lên, Hội đồng công nhận Giáo sư nhà nước công bố 1.226 nhà khoa học đạt chuẩn giáo sư và phó giáo sư năm 2017. Trong không khí hồ hởi phấn khởi của ngành khoa học nước nhà, tự nhiên có người dân cắc cớ hỏi: “Sao nhiều thế, năm 2016 chỉ có 702?” Nhiều thì sao, miễn là đủ điều kiện. Nhưng “dân” không thỏa mãn. Biết xong thì phải bàn. Thế là lại thêm mấy người nữa ùa vào soi, hóa ra nhiều là vì đây là đợt “vét” cuối cùng của Quyết định 174. Vì lo nhỡ năm sau thay đổi, điều kiện khó khăn hơn, nên các ứng viên tranh thủ nộp hồ sơ cho “chuyến tàu cuối” mang tên quyết định 174 (chữ của giáo sư Trần Văn Nhung).
Chữ “vét” được báo chí nêu ra, khiến người dân nghe “đã” vấn đề, giống như vét nồi, vét đĩa. Thế là dân ùa vào soi các hồ sơ. Thời đại này, hồ sơ lý lịch, học ở đâu, làm gì… được phân tích kỹ càng.
Chủ tịch bị những người soi cáo buộc: Một là chưa phải giáo sư đã làm Chủ tịch hội đồng công nhận Giáo sư. Hai là tự ký phong giáo sư cho chính mình với tư cách Chủ tịch. Ba là mấy bài báo khoa học của Chủ tịch đăng ở một tạp chí mà họ nghi ngờ tư cách khoa học.
Cáo buộc đầu tiên thì có vẻ không phải lỗi của ông Chủ tịch. Cáo buộc thứ hai, với cá nhân tôi, thực ra chẳng là “phốt”. Bản thân tôi cũng đã ký khen thưởng, kỷ luật chính mình vài lần. Đây là ông Chủ tịch ký cho ông giáo sư mà. Tuy hai ông là một, nhưng thân phận khác nhau. Riêng cáo buộc thứ ba là chỗ cho dân thể hiện quyền kiểm tra, đánh giá.
Tuy cả hai sự việc đều chưa kết thúc, nhưng thực sự là những ví dụ sinh động về phản biện xã hội.
Mặc dù khởi phát một cách ngoài ý muốn, cả hai đã dẫn đến những cuộc tranh luận sôi nổi về các vấn đề đạo đức, kinh tế, chính trị, tài chính, xã hội, tập hợp được đông đảo giới tri thức và người dân trong và ngoài nước. Nó thể hiện rằng “dân” ta đã trưởng thành nhanh chóng.
Tôi tin là những cuộc thảo luận rộng rãi như vậy, sẽ dẫn đến những dịch chuyển quan trọng trong cách ra quyết định của những người có quyền lợi liên quan trong những vấn đề quốc gia đại sự từ nay về sau.
Nguyễn Thành Nam
