Hôm qua là đám tang chú Trần Thiện Đạo, một người mà khoảng chục năm trước mình ít nhiều được dịp gặp gỡ. Về một nhân vật kín đáo như chú Đạo, chắc phải tìm hiểu kỹ thì mới dám viết sâu. Nói chuyện với chú, chưa bao giờ thấy chú tâm tình, kể lể. Khoe khoang, khuyên bảo lại càng không. Nghe câu chữ và tư duy sắc sảo của chú, mình cũng đoán chú có tham gia viết, nhưng không hề biết rằng chú là một trong những cây bút chủ lực của hai tạp chí văn chương danh tiếng Sài Gòn trước 75: tạp chí Văn và đặc san Văn – Nghiên cứu và phê bình. Thực ra cũng khó hình dung vì chú Đạo sống ở Paris mà những năm 60, 70 thế kỷ trước đã làm gì có email hay internet. Vừa nãy qua Thụy Phương con dâu của chú, mình mới biết thêm rằng chú Đạo thường xuyên viết bài và nhuận bút thời Việt Nam Cộng Hòa rất khá, đủ để trang trải cuộc sống cho cha đẻ của chú trong gần hai mươi năm, tới tận tháng Tư 1975 lúc các tạp chí trên buộc phải đóng cửa. Và cũng chỉ sau khi chú mất, mới hôm kia, tình cờ đọc bài báo của Nguyễn Đình Thành, mình mới hay chú Đạo dịch khá nhiều, phần lớn là những tác giả khó nhằn, như « Cậu Hoàng con » (Le petit prince) của Saint Exupéry, « Giao cảm » (Noces) của Albert Camus, « Bề trái và bề mặt » (L’envers et l’endroit) của Albert Camus, « Tiểu luận » của Albert Camus, « Sa đọa » (La chute) của Albert Camus, « Kín cửa» (Huis Clos) của Jean-Paul Sartre, « Phấn đấu cho một nền tiểu thuyết mới » (Pour un nouveau roman) của Alain Robbe-Grillet, « Im lặng của biển cả » (Le silence de la mer) của Jean Bruller, « Zadig » của Voltaire, « Ao quỷ » (La mare au diable) của George Sand…
Đám tang của chú Đạo không ủy mị, dông dài, rất tương đồng với con người chú. Mình tưởng tượng nếu hôm qua nằm trong quan tài mà chú còn tỉnh táo thì hẳn chú cũng thấy vừa lòng. Giữa những người được mời lên phát biểu, ấn tượng nhất với mình có lẽ là các con của chú – anh Gilles và chị Raphaele – cả hai cùng giản dị, kiệm lời nhưng chốc chốc lại khiến cả phòng phì cười vì vẻ hài hước và cách họ gọi cha là « Đạo » chứ không phải thân mật là « papa », hay nghiêm túc là « mon père», hoặc trịnh trọng là «Tran Thien Dao ». Anh Gilles chủ yếu chiếu ảnh chú Đạo lên cho mọi người cùng xem, kèm vài câu thuyết minh kiểu : đây là Đạo khi mới sang Pháp năm 49, trên tàu Pasteur xuyên lục địa đầu tiên sau Thế Chiến II, trời lạnh, mặc áo măng tô, tay đút túi ; đây là Đạo những năm 50 chụp với các đồng môn, lấp ló ở hàng cuối, có vẻ là lúc mới gặp Hiền, cô bạn gái sẽ trở thành má của Raphaele chị cùng cha khác mẹ với tôi; đây là Đạo chụp cùng tôi những năm 60 lúc tôi học vỡ lòng, trông tôi rất nghịch; đây là Đạo những năm 70 làm trong ngành bảo hiểm để kiếm cơm nuôi vợ con tức là mẹ tôi và tôi; đây là Đạo năm 1994, ngồi xích lô ở Sài Gòn, lần đầu tiên được cấp thị thực về thăm cố hương…
Chị Raphaele còn phát biểu ngắn hơn, có vài phút thôi, mặt hơi căng, giọng hơi khàn, lời hơi châm biếm, có lẽ để giấu xúc động, vì trước đó ngồi sát chị, mình thấy chị vài lần lau nước mắt. Là con gái lớn của chú Đạo với một bạn nữ đồng môn, chị tuy không còn trẻ nhưng mảnh dẻ và xinh đẹp, có mái tóc bông dày rất đặc biệt, dường như chị cũng biết thế nên khi nói rất hay lúc lắc đầu. Mình nhớ mãi mấy câu của chị : … « Đạo ạ, chỉ gần đây con mới hiểu được thế giới nội tâm của cha, nó chẳng đơn giản chút nào. Với con, cha là ông bố tuyệt vời nhất mà cũng kinh khủng nhất. Cha lúc nào cũng mỉa mai, chọc ghẹo con và không bao giờ khoan nhượng. Bây giờ con bắt đầu thấy thiếu cha. Chào Đạo nhé ! ». Mình cũng nhớ khi nói xong, chị về ghế, ngồi cạnh mẹ của anh Gilles mà không hiểu sao lúc đầu, khi chưa nghe giới thiệu, mình cứ nghĩ đấy là mẹ đẻ của chị, bởi hai người trông thật thân mật, và tuy bà là người Pháp nhưng có lẽ sống lâu với chú Đạo nên cũng hao hao Việt Nam, còn chị Raphaele thì tuy toàn bộ dòng máu trong người là Việt Nam nhưng sinh ra và lớn lên ở đây nên lại hao hao Pháp.
Buổi lễ kéo dài khoảng một tiếng, trong không khí thoáng chút hoài cảm và thư giãn. Hai đứa cháu nội của chú Đạo đôi khi không thể ngồi yên, chụm đầu vào nhau cười đùa mà không hề bị người lớn nhắc nhở. Có vẻ như ai cũng hiểu rằng với chúng nó, ông nội chỉ đang ngủ ngay bên cạnh, trong quan tài.
Mình chẳng biết viết gì, chỉ kể lại vài hình ảnh vụn vặt cuối cùng có liên quan đến chú Đạo, một con người mà theo mình rất đặc trưng của một thế hệ trí thức thiên tả phương Tây, nghiêm khắc trong học thuật, yêu nước không ồn ào, đóng góp không khoa trương, và trên hết là tinh thần tự do. Có lẽ, cũng giống như hai đứa con của anh Gilles và Thụy Phương, mình cảm giác chú Đạo vẫn đang ở đâu đấy. Có lẽ, chẳng khách dự nào thấm được hết nỗi đau của người trong cuộc. Mình hình dung, tuy nói cười bình thường, trong lòng anh Gilles và chị Raphaele là một khoảng trống lớn có thể sẽ không gì bù đắp nổi. Và cả vợ chú, Thụy Phương con dâu chú và những người cháu vừa cười vừa kể lại một chuyện đùa nào đó về “tonton Đạo”.
Một ngày đã qua, mong chú Đạo có một chuyến đi bình yên. Nơi ấy, có thể chú sẽ được gặp gỡ Sartre và Camus mà chú từng dịch. Chú Đạo ơi, nếu có thời gian, hãy ghi lại cho độc giả Việt Nam các cuộc cãi vã mà cháu tin là sẽ kéo dài bất tận của các vị ấy !
